Το μοναστήρι της Παναγίας του Άρακα βρίσκεται στα βορειοδυτικά του χωριού Λαγουδερά και από αυτό σώζονται η εκκλησία και διώροφο μοναστηριακό κτίριο στα βόρειά της.‘Αλλα μοναστηριακά κτίρια, που βρίσκονται στα νότια του ναού,ερειπώθηκαν και σχεδόν εξαφανίστηκαν, ενώ όσα βρίσκονταν στα δυτικά κατεδαφίστηκαν,όταν επεκτάθηκε ο ναός,κατά τον 18ο αιώνα, οπότε κατεδαφίστηκε ο δυτικός τοίχος.Η εκκλησία του μοναστηριού είναι διακοσμημένη με ωραιότατες τοιχογραφίες της υστεροκομνήνειας τεχνοτροπίας,οι οποίες έγιναν με δαπάνη του Λέοντος Αυθέντη,τον Δεκέμβριο του 1192,και που αποτελούν την πιο ολοκληρωμένη σειρά τοιχογραφιών της Μέσης Βυζαντινής περιόδου στην Κύπρο.Μερικοί μελετητές της βυζαντινής τέχνης ταυτίζουν τον ανώνυμο ζωγράφο της Παναγίας του Άρακα, τον οποίο θεωρούν πολύ μεγάλο καλλιτέχνη,με τον Θεόδωρο Αψευδή,ο οποίος ζωγράφισε το 1183,την Εγκλείστρα του Αγίου Νεοφύτου.Πιθανόν την περίοδο που διακοσμήθηκε ο ναός να ιδρύθηκε και το μοναστήρι,σε μια εποχή που παρατηρείται άνθιση του μοναστικού βίου στο νησί.Ωστόσο,ελλείπουν οποιεσδήποτε μαρτυρίες για τη λειτουργία του πριν από το 1735,που το επισκέφθηκε ο Ρώσος μοναχός Βασίλειος Μπάρσκυ.Σύμφωνα με παράδοση,την οποία διέδωσε ο Μπάρσκυ,το μοναστήρι ιδρύθηκε από κάποιο πρίγκηπα, ο οποίος βρήκε μία εικόνα της Παναγίας, όταν διέταξε να κόψουν τους θάμνους για να ελευθερώσουν το κυνηγετικό γεράκι του,που είχε εγκλωβιστεί σ’ αυτούς.Ο Μπάρσκυ αναφέρει το μοναστήρι με το όνομα «Παναγία του Αράκου ή Ιεράκου», γεγονός που πιθανολογεί ταύτισή του με το μοναστήρι του Ιεράκος,που αναφέρεται στον Παλατινό κώδικα 367.Αξιοσημείωτο είναι ότι στην επιγραφή του έτους 1192 η εκκλησία του μοναστηριού αναφέρεται ως Παναγία του Άρακος,ενώ στην τοιχογραφία της Παναγίας με τον Χριστό,στον νότιο τοίχο, και στη φορητή εικόνα,που σήμερα βρίσκεται στο Μουσείου του Ιδρύματος Μακαρίου Γ΄,η Παναγία αναφέρεται με το επώνυμο Αρακιώτισσα, που πιθανόν να είναι φυτωνυμικό,όπως τα Παλλουριώτισσα,Μακεδονίτισσα,Ζαλακιώτισσα και άλλα,να προέρχεται δηλαδή από το φυτό αρακάς ή μπιζέλι.Ο Μπάρσκυ σχεδίασε το μοναστήρι και διέσωσε την αρχική του μορφή πριν από την κατεδάφιση του δυτικού τοίχου.Αναφέρει επίσης ότι ήταν μικρό και διέμεναν σ’ αυτό τρεις μοναχοί και πώς, σύμφωνα με αρχαία παράδοση,απαγορευόταν η είσοδος στον ναό στις γυναίκες,οι οποίες, όταν το επισκέπτονταν, παρέμεναν και προσεύχονταν στο προαύλιο.Από καταγραφές στον κτηματικό κώδικα Β΄,του έτους 1773,της Μητροπόλεως Κυρηνείας πληροφορούμαστε ότι το μοναστήρι της Παναγίας του Άρακα είχε σημαντική κτηματική περιουσία στα Λαγουδερά, καθώς και δύο μετόχια:της Βυζακιάς και του Ποταμού.Το μοναστήρι αναφέρει επίσης και ο Αρχιμανδρίτης Κυπριανός,το 1788,ως ένα από τα μοναστήρια της Μητροπόλεως Κυρηνείας.‘Όπως καταγράφεται σε κατάστιχο της Αρχιεπισκοπής Κύπρου,το μοναστήρι της Παναγίας του Άρακα εξακολουθούσε να λειτουργεί μέχρι τις πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα,αφού,το έτος 1825, διέμεναν σ’αυτό τουλάχιστον τέσσερις μοναχοί.Στη συνέχεια,όμως,λόγω των επιπτώσεων των τραγικών γεγονότων του 1821 στην Κύπρο, παρήκμασε και εγκατελείφθη.
Το καθολικό του μοναστηριού είναι του τύπου του μονόκλιτου με τρούλλο,που εξωτερικά η στέγη του διαμορφώνεται σε σχήμα σταυρού.Προστατεύεται από τις βροχές και τα χιόνια από δεύτερη ξύλινη στέγη από αγκιστρωτά κεραμίδια,που επεκτείνεται σε απόσταση 2 έως 2½ μέτρων από τους τοίχους του ναού.Η επέκταση αυτή έχει ως αποτέλεσμα να σχηματίζεται στοά στη βόρεια,την ανατολική και τη νότια πλευρά,η οποία περικλείεται από ξύλινο δικτυωτό.Αξιοσημείωτο είναι ότι ο τρούλος καλύπτεται ξεχωριστά,σε αντίθεση με ότι συμβαίνει σε άλλες εκκλησίες των βουνών του Τροόδους, που έχουν δεύτερη στέγη, όπως αυτές του Αγίου Ιωάννη του Λαμπαδιστή και του Αγίου Νικολάου της Στέγης.Η δεύτερη στέγη ανάγεται,ίσως,στον 14ο αιώνα,και κατασκευάστηκε για λόγους προστασίας των τοιχογραφιών.Τότε έγιναν και οι τοιχογραφίες στο τυφλό τόξο πάνω από τη βόρεια είσοδο του ναού και στην εξωτερική πλευρά του αρχικού δυτικού τοίχου.Στην εξωτερική πλευρά του βόρειου τοίχου υπάρχουν επίσης και μερικές τοιχογραφίες του 17ου αιώνα.
