Η μυσταγωγία και η κατάνυξη της λειτουργίας διακόπτονται από την είσοδο ενός ευγενούς και της συνοδείας του, στο ναό. Ο Πατριάρχης Μιχαήλ και οι παρευρισκόμενοι σαστίζουν και μέχρι να συνέλθουν από την έκπληξη, ο απεσταλμένος του Πάπα της Ρώμης Λέοντα Θ’, καρδινάλιος Ουμβέρτος θέτει στην Αγία Τράπεζα μια περγαμηνή με την παπική σφραγίδα. Ο πατριάρχης ξετυλίγει το ρολό και διαβάζει το κείμενο.
Λέων ΙΧ
Λίγες ημέρες αργότερα ο Πατριάρχης Μιχαήλ έχει ήδη έτοιμη την απάντησή του σε όσους τον αφόρισαν. Ανταποδίδει το αφορισμό στους συντάκτες του σημειώματος. Το μεγάλο σχίσμα είναι πλέον γεγονός και οι συνέπειές του θεολογικές, εκκλησιαστικές, πολιτικές και διπλωματικές ταλάνισαν μέχρι πολύ πρόσφατα τις σχέσεις Ανατολικής και Δυτικής Εκκλησίας.
Η άρση των αναθεμάτων
Ήταν το 1964. Οικουμενικός Πατριάρχης ήταν ο Αθηναγόρας Α’ και Πάπας ο Παύλος ο Στ’. Οι δυο προκαθήμενοι συνατώνται στο όρος των Ελαιών στην Ιερουσαλήμ, τον τόπο της τελευταίας προσευχής του Ιησού Χριστού πριν συλληφθεί και σταυρωθεί. Κάτω από τις υπεραιωνόβιες ελιές – στη ρίζα κάποιας από αυτές μπορεί και να είχε σταθεί ο Χριστός – Αθηναγόρας και Παύλος δίνουν τον ασπασμό της ειρήνης.
Ο πάγος ανάμεσα σε Ορθοδόξους και Ρωμαιοκαθολικούς αρχίζει προοδευτικά να σπάει. Τον επόμενο χρόνο η Σύνοδος του Βατικανού υιοθετεί κοινή δήλωση Πατριάρχη και Πάπα για την άρση των αναθεμάτων του 1054. Αθηναγόρας Α’ και πάπας Παύλος Στ’ θεωρούνται μέχρι και σήμερα οι θεμελιωτές του διμερούς θεολογικού διαλόγου Ορθόδοξων και Καθολικών.
Τον Ιούνιο του ίδιου χρόνου ο Οικουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαίος μεταβαίνει στη Ρώμη και συνεορτάζει με τον Πάπα Ιωάννη Παύλο Β’ την εορτή των Αποστόλων Πέτρου και Παύλου. Φανάρι και Βατικανό κάνουν μικρά και σταθερά βήματα επαναπροσέγγισης. Το επόμενο βήμα καλής θέλησης είναι η επίσκεψη του ποντίφικα στην Κωνσταντινούπολη. Η εύθραυστη υγεία του Πάπα Ιωάννη Παύλου Β’ τον καθηλώνει ουσιαστικά και η επικοινωνία μεταξύ Φαναρίου και Βατικανού πραγματοποιείται δι’ αλληλογραφίας.
Ο θάνατος του γηραιού ποντίφικα τον Απρίλιο του 2005 σηματοδοτεί το τέλος μιας σημαντικής περιόδου για τη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία. Η ταφή όμως του Πάπα Ιωάννη Παύλου Β’ δίπλα στους προκατόχους του στην κρύπτη της εκκλησίας του Αγίου Πέτρου δεν ενταφιάζει και το διμερή διάλογο Ορθοδόξων και Καθολικών. Ο διάδοχος του Ιωάννη Παύλου Β’, Βενέδικτος 16ος φαίνεται αποφασισμένος να συνεχίσει την επαναπροσέγγιση Ρωμαιοκαθολικών και Ορθοδόξων πραγματοποιώντας ένα γενναίο βήμα, να επισκεφθεί το Φανάρι και το Οικουμενικό Πατριαρχείο υπογράφοντας με τον Οικουμενικό Πατριάρχη Βαρθολομαίο κοινή δήλωση υπέρ της συνέχισης της προσπάθειας για διάλογο και προσέγγιση των δυο μερών.
Το Σχίσμα
Τα Χριστούγεννα του 8οο μ.Χ στην εκκλησία του Αγίου Πέτρου στο λόφο του Βατικανού ο Καρλομάγνος στέφθηκε από τον Πάπα Λέοντα Γ’ ως Ρωμαίος αυτοκράτορας, τίτλος που φερόταν από τον άνακτα της Κωνσταντινούπολης, όπου είχε μεταφερθεί η διοικητική έδρα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας από το 330 μ.Χ.
Η πολιτική αυτή κίνηση ερμηνεύθηκε από την Κωνσταντινούπολη ως πρόκληση, ενώ για τον Πάπα ως κίνηση απεξάρτησης από τον πολιτικό έλεγχο της Κωνσταντινούπολης. Σταδιακά, τα επόμενα χρόνια οι διαφορές που ποτέ δεν έπαψαν να υφίστανται οδηγούσαν στην απομάκρυνση της Ανατολής και της Δύσης σε θεολογικό επίπεδο, όπως είχε συντελεστεί και η διοικητική απομάκρυνση των δυο μερών της άλλοτε Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.
Σε ιδεολογικά (πολιτιστικά), πολιτικά, θεολογικά (δογματικά) και εκκλησιαστικά (λειτουργικά και διοικητικά) διακρίνονται σήμερα τα αίτια που οδήγησαν την Ανατολική και τη Δυτική Εκκλησία στην οριστική ρήξη το 1054. Οι πολιτικές συνέπειες του Σχίσματος ήταν ολέθριες για την πολιτική ζωή και την ιστορική πορεία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.
Η απομάκρυνση των δυο Εκκλησιών οδήγησε στην αποξένωση του χριστιανικού ποιμνίου και καλλιέργησε το μίσος ανάμεσα στους πιστούς του Πατριάρχη της Κωνσταντινούπολης και του Πάπα. Σε διπλωματικό επίπεδο οι σχέσεις των φραγκικών κρατών της Ιταλίας και της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας μετά το οριστικό Σχίσμα δεν αποκαταστάθηκαν ποτέ. Τετρακόσια χρόνια μετά το Σχίσμα οι Βυζαντινοί υπό τη σκιά της Οθωμανικής απειλής και προσπαθώντας να αποσπάσουν την στρατιωτική βοήθεια Φράγκων και Ενετών δέχονται να προσέλθουν υπό τεράστια πίεση στο τραπέζι του θεολογικού διαλόγου για την επανένωση των δυο Εκκλησιών.
Προσπάθειες για την Ένωση
Από τη μια πλευρά ο γηραιός Πατριάρχης Ιωσήφ πιεζόμενος από τον αυτοκράτορα συναίνεσε και από την άλλη πλευρά θεολόγοι, όπως ο μετέπειτα πρώτος Πατριάρχης μετά την Άλωση Γεώργιος Σχολάριος –Γεννάδιος και ο επίσκοπος Εφέσου Μάρκος Ευγενικός ηγήθηκαν του στρατοπέδου των ανθενωτικών. Τα αποτελέσματα της Συνόδου της Φερράρα ακυρώθηκαν μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1453, όταν στον πατριαρχικό θρόνο, που έλαβε και πολιτικά προνόμια πάνω στους ορθόδοξους πιστούς, ανέβηκε ο Γεώργιος Γεννάδιος.
Το Οικουμενικό Πατριαρχείο ακύρωσε την Ένωση επειδή η «εξαναγκαστική» υπογραφή της από τον αυτοκράτορα και η αναγνώριση της πρωτοκαθεδρίας της Ρώμης ήταν το αντάλλαγμα που ζήτησε η Δύση, για την βοήθεια και την στήριξη που θα του παρείχε, στην αντιμετώπιση των Τούρκων.
Με πάσα επιφύλαξη η Ορθόδοξη και η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία περίπου είκοσι χρόνια μετά τον ασπασμό της ειρήνης μεταξύ του Αθηναγόρα Α’ και του Παύλου Στ’, το 1980 ξεκίνησαν τις συζητήσεις και το διάλογο για την ένωση. Πριν από 6 χρόνια όμως οι διαβουλεύσεις πάγωσαν οριστικά, μετά την έκδοση της εγκυκλίου του – τότε καρδιναλίου Ράτσιγκερ και σήμερα ποντίφικα- Ντόμινους Γιέζους. Δειλά δειλά αυτή την περίοδο οι συζητήσεις για το διάλογο επανέρχονται στο προσκήνιο.
Τα «αγκάθια»
Ανατολική και Δυτική Εκκλησία εδώ και 955 χρόνια, μετά το οριστικό Σχίσμα ακολουθούν διαφορετικούς θεολογικούς και εκκλησιαστικούς δρόμους. Δογματικές και λατρευτικές διαφορές είναι πλέον παγιωμένες. Έξι «αγκάθια» συνεχίσουν να χωρίζουν τα ποίμνια του Ορθόδοξου και του Ρωμαιοκαθολικού Χριστιανισμού. Filioque (φιλιόκβε), παπικό πρωτείο και αλάθητο, αγαμία των κληρικών, λατρευτικές διαφορές αλλά και η δράση της Ουνίας θέτουν προσκόμματα στο διάλογο για την Ένωση.
Filioque
Σταδιακά η χρήση της πέρασε στη Γερμανία και την υπόλοιπη Δυτική Ευρώπη. Ο Πατριάρχης Φώτιος όταν πληροφορήθηκε αυτό το νεωτερισμό διαμαρτυρήθηκε στον Πάπα Ιωάννη Η’, ο οποίος απάντησε ότι από δογματικής άποψης δεν αποτελούσε αμάρτημα η προσθήκη του filioque. Μέχρι το Σχίσμα του 1054 το filioque παρέμεινε «θεολογούμενο ζήτημα», δηλαδή θέμα που θα μπορούσε να αποτελέσει αντικείμενο θεολογικού διαλόγου.
Παπικό Πρωτείο
Σύμφωνα με τη Δυτική Εκκλησία και με βάση τη φράση του κατά Ματθαίον Ευαγγελίου που λέει «Εσύ είσαι ο Πέτρος και πάνω σε αυτή την πέτρα θα κτίσω την Εκκλησία μου», ο Πέτρος ήταν το θεμέλιο της Εκκλησίας.
Ορθόδοξοι θεολόγοι επισημαίνουν ότι αυτό δεν είναι ορθό. Εξάλλου, σύμφωνα με ιστορικά στοιχεία, στην πρώτη αποστολική Σύνοδο το 49 μ.Χ στην Ιερουσαλήμ όλοι οι Απόστολοι ήταν ίσοι μεταξύ τους. Για τους Ρωμαιοκαθολικούς όμως, ο εκάστοτε επίσκοπος Ρώμης είναι και ο διάδοχος του Αποστόλου Πέτρου, επομένως ο ποντίφικας θα πρέπει να χαίρει του Πρωτείου.
Ιστορικοί και Θεολόγοι τονίζουν ότι πρωτείο υπάρχει αλλά είναι μόνο Τιμής, καθώς χρονολογικά και μόνο η Εκκλησία της Ρώμης θεωρείται αρχαιότερη από αυτή της Κωνσταντινούπολης. Παράλληλα ο 28ος Κανονας της τετάρτης Οικουμενικής Συνόδου του 451 μ.Χ αναφέρει ότι ο Αρχιεπίσκοπος Κωνσταντινούπολης αναγνωρίζεται ως έχων ίσα πρεσβεία τιμής με τον Επίσκοπο Ρώμης.
Αλάθητο
Οι Ρωμαιοκαθολικοί επιμένουν ότι το αλάθητο του Πάπα ισχύει για τις αποφάσεις που λαμβάνει επί δογματικών και μόνο θεμάτων. Η Ορθόδοξη Εκκλησία από τη δική της πλευρά δεν αναγνωρίζει το Αλάθητο του Πάπα αλλά μόνο το Αλάθητο των αποφάσεων των 7 Οικουμενικών Συνόδων.
Οι Δυτικοί υποστηρίζουν ότι ο Πάπας ως Ποιμένας της Εκκλησίας έχει το δικαίωμα να αποφασίζει επί δογματικών ζητημάτων χωρίς να χρειάζεται προς τούτο αποφάσεις Οικουμενικών Συνόδων. Αντίθετα, οι Ορθόδοξοι πιστεύουν στην δογματική ορθότητα των αποφάσεων μόνο των Οικουμενικών Συνόδων.
Ουνία
Αποτελεί το μεγαλύτερο αγκάθι στις σχέσεις της Ορθόδοξης με την Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία. Οι ρίζες της Ουνίας, που στα λατινικά σημαίνει ένωση, φθάνουν στην περίοδο που ακολούθησε την ανεπιτυχή Σύνοδο της Φερράρας για την ένωση των δυο Εκκλησιών.
Όσοι Ορθόδοξοι επίσκοποι αναγνώρισαν την αυθεντικότητα του κειμένου της Συνθήκης μνημονεύουν έκτοτε τον Πάπα ως τον προκαθήμενο της μίας Εκκλησίας που αναγνωρίζουν. Οι ουνίτες θεωρούνται Ρωμαιοκαθολικοί πιστοί στο δόγμα, διατηρούν ωστόσο το ορθόδοξο τυπικό στη λατρεία, χρησιμοποιώντας το βυζαντινό ρυθμό στα άμφια των ιερέων και στην αρχιτεκτονική των ιερών ναών τους.
Οι Ρωμαιοκαθολικοί αναγνωρίζουν την Ουνία ως ένα ιστορικό και εκκλησιολογικό πρόβλημα. Μέχρι και σήμερα η Ουνία δεν έχει καταδικαστεί επίσημα από τη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία και η μόνη κίνηση «καλής θέλησης» στην οποία προέβη η Δυτική Εκκλησία ήταν η επίσημη ανακοίνωση στο Μπαλαμούντ του Λιβάνου το 1993-1994 πως «στη σύγχρονη εποχή η ενωτική κίνηση δεν εκφράζεται από την Ουνία».
Θεολογικές – Εκκλησιαστικές διαφορές
Η χρήση άζυμου άρτου και η μετάληψη μόνο του Σώματος του Χριστού από τους πιστούς είναι η ευχαριστιακή διαφορά Ανατολικής και Δυτικής Εκκλησίας. Σύμφωνα με τις αφηγήσεις των τριών Ευαγγελιστών, του Μάρκου του Λουκά και του Ματθαίου, ο Μυστικός Δείπνος πραγματοποιήθηκε την ημέρα του Εβραϊκού Πάσχα, άρα ο άρτος που προσέφερε ο Χριστός ήταν άζυμος.
