Κατά την μυθολογία το όνομα Aθως ανήκε σε κάποιον Θρακιώτη γίγαντα.Στην σύγκρουση μεταξύ θεών και γιγάντων ο Aθως έριξε έναν τεράστιο πέτρινο όγκο κατά του Θεού Ποσειδώνα,ξέφυγε όμως από τα χέρια του και έπεσε στη θάλασσα σχηματίζοντας το κομμάτι της ξηράς που βρίσκεται σήμερα το Άγιο Όρος. Μία άλλη εκδοχή λέει ότι ο Ποσειδώνας ηταν αυτός που έριξε τον βράχο εναντίον του Aθωνα.Ο βράχος πλάκωσε τον Άθωνα και τον έθαψε από κάτω.Αυτός ο βράχος δημιούργησε και το Aγιο Όρος.
Αρχαιότητα
Ως τον 3ο π.X. αιώνα υπήρχαν στην χερσόνησο του Άθω πολλές μικρές ελληνικές πόλεις. Αργότερα,για λόγους άγνωστους οι πόλεις αυτές παράκμασαν ή καταστράφηκαν,με αποτέλεσμα ο τόπος να μείνει έρημος για αρκετούς αιώνες.
Χριστιανισμός
Σύμφωνα με την παράδοση,η Θεοτόκος με τον Ευαγγελιστή Ιωάννη,πηγαίνοντας να επισκεφθούν τον Λάζαρο στην Κύπρο έπεσαν σε μια μεγάλη θαλασσοταραχή που τους ανάγκασε να αποβιβαστούν προσωρινά στο λιμάνι όπου βρίσκεται σήμερα η μονή Ιβήρων. Θαυμάζοντας το άγριο τοπίο η Παναγία ζήτησε από τον Υιό της να της προσφέρει όλο το Όρος σαν δώρο.Τότε ακούστηκε η φωνή του Κυρίου που έλεγε:¨Έστω ο τόπος ούτος κλήρος σός και περιβόλαιον σόν και παράδεισος,έτι δε και λιμήν σωτήριος των θελόντων σωθήναι.Από τότε θεωρείται το Aγιο Όρος ώς κλήρος και περιβόλι της Παναγίας.
Από τον 5ο μ.X. αιώνα άρχισε πάλι να εμφανίζεται στην περιοχή ανθρώπινη δραστηριότητα,όταν εγκαταστάθηκαν οι πρώτοι μοναχοί,οι οποίοι απογοητευμένοι από την καθημερινότητα της κοινωνικής ζωής,βρήκαν αυτόν τον όμορφο και έρημο τόπο ιδανικό για να λατρεύσουν καλύτερα τον θεό.
Ο Όσιος Αθανάσιος ο Αθωνίτης
H Ίδρυση της Μονής της Μεγίστης Λαύρας
και της Μονής των Ιβήρων
Αναμφισβήτητα ο πραγματικός διοργανωτής των μοναστικών κοινοβίων στον Άθω υπήρξε ο Όσιος Αθανάσιος.Με μελανά χρώματα περιγράφεται στον βίο του ή κατάσταση των ασκητών στο Άγιον Όρος, όταν έφθασε εκεί ο όσιος.Δεν ασχολούνταν οι μοναχοί με την καλλιέργεια της γης,ούτε είχαν αχθοφόρα ζώα αλλά «καλύβας εκ μικρών πηξάμενοι ξύλων και οροφήν αυταίς εκ χόρτων συμφορηθείσαν επισχεδιάσαντες...».Μοναδική τροφή των ασκητών ήταν οι άγριοι καρποί των δέντρων. Ο Αθανάσιος όμως πίστευε ότι μέσα στους διαρκείς κινδύνους από τους Σαρακηνούς πειρατές του Χάνδακα και την ανασφάλεια,που αισθάνονταν oι αναχωρητές στους υποτυπώδεις οικισμούς τους μέσα σε ψαθοκαλύβες,δεν ήταν δυνατό να μεθοδευτεί η σκληρή συστηματική άσκηση των κοινοβίων της Ανατολής, την οποία είχε ο ίδιος διδαχθεί από τον πνευματικό του πατέρα Μιχαήλ Μαλέινο στο όρος του Κυμινά της Βιθυνίας. Ο Όσιος Αθανάσιος,κατά κόσμον Αβραάμιος,γεννήθηκε στην Τραπεζούντα από εύπορους γονείς. Όταν γεννήθηκε είχε πεθάνει ο πατέρας του και γρήγορα έφυγε από τη ζωή και η μητέρα του.Την ανατροφή του ανέλαβε μια συγγενής της μητέρας του.Ο Αβραάμιος προοριζόταν για το διδασκαλικό στάδιο. Όταν όμως,σε μια επίσκεψή του στην Κωνσταντινούπολη, ο Βυζαντινός στρατηγός Ζεφινεζέρ τον παρουσίασε στον φημισμένο για τις αρετές του ηγούμενο της Μονής του Κυμινά Μιχαήλ Μαλέινο,ο Αβραάμιος αισθάνθηκε πως ο προορισμός του ήταν άλλος.Τότε συναντήθηκε για πρώτη φορά και με τον ανιψιό του Μιχαήλ,τον στρατηγό των Ανατολικών Νικηφόρο Φώκα.Ο Μιχαήλ Μαλέινος είχε γεννηθεί τo 894 και είχε καρεί μοναχός το 912.Tο 925 ίδρυσε τη Μονή του Κυμινά,στα βουνά της Βιθυνίας,Ο Αβραάμιος ακολούθησε τον Μιχαήλ Μαλέινο στο όρος του Κυμινά,όπου και έλαβε το μοναχικό σχήμα με το όνομα Αθανάσιος.Μέσα στα τέσσερα χρόνια της παραμονής του στα βουνά της Βιθυνίας φθάνει στην κορυφή της μοναχικής άσκησης «προς το μέγα της ησυχίας στάδιον» και καταφεύγει τελικά «εν ιδιαζοντί τίνι και ησυχαστικώ τόπω», όχι μακριά από τη Μονή Κυκλησή.Την εποχή αυτή επισκέπτεται τον θείο του Μιχαήλ ο στρατηγός των Ανατολικών Νικηφόρος Φωκάς,μαζί με τον αδελφό του μάγιστρο Λέοντα, που αργότερα έλαβε τον τίτλο του «κουροπαλάτη». H ομολογία του Μιχαήλ Μαλέινου, σύμφωνα με την οποία έδωσε στον Αθανάσιο «την της χάριτος διαδοχήν», έχει προκαλέσει διαταραχή (ανάμεσα στους μοναχούς, στη σκήτη της μετανοίας του.Ο Αθανάσιος φεύγει για το Όρος,όπου ασκητεύει άγνωστος και μόνος.Εκεί πληροφορείται ότι ο μάγιστρος Λέων έχει λάβει τον τίτλο του «Μαγίστρου των Σχολών της Δύσεως».Φοβάται μήπως αποκαλυφθεί,γι'αύτο αλλάζει όνομα από Αθανάσιος σε Βαρνάβας και πηγαίνει να κρυφτεί στην περιοχή του Ζυγού,κοντά σε γέροντα ασκητή,προσποιούμενος τον αγράμματο δόκιμο. Ο Νικηφορος Φωκάς,που στο μεταξύ έχει πάρει «την αρχήν απάσης Ανατολής»,προσπαθεί να ανακαλύψει τον Αθανάσιο.Υποπτεύεται ότι κρύβεται στον Άθω και γράφει στον «Κριτή του Θέματος της Θεσσαλονίκης».Αυτός, με τη σειρά του,απευθύνεται στον Πρώτο του Αγίου Όρους Στέφανο,ο οποίος,ύστερα από περιπέτειες,ανακαλύπτει τον Αθανάσιο-Βαρνάβα κατά την ετήσια σύναξη στο Πρωτάτο.
Ο μάγιστρος Λέων Φωκάς,μετά τη νίκη του εναντίον των Σκυθών νομάδων (Ούγγρων),το 958/959, πηγαίνει στον Άθω για να συναντήσει τον Αθανάσιο.Οι Αθωνίτες,που έχουν πληροφορηθεί πια για την πνευματική προσωπικότητα του Αθανασίου, αρχίζουν να συγκεντρώνονται γύρω του.Ο Αθανάσιος καταφεύγει στην άκρη του Άθω,στο ακρωτήριο Μελανά.Δεν έχει περάσει ένας χρόνος και φθάνει μήνυμα του στρατηγού Νικηφόρου Φωκά από την Κρήτη,όπου είχε εκστρατεύσει για να καταστρέψει το ορμητήριο των Αγαρηνών πειρατών.Οι Αθωνίτες συμβουλεύουν έντονα τον Αθανάσιο να βοηθήσει τον Νικηφόρο Φωκά και να φροντίσει για την απελευθέρωση τόσων αιχμαλώτων συνασκητών τους.Όταν φθάνει στην Κρήτη ο Αθανάσιος,οι Σαρακηνοί έχουν στο μεταξύ νικηθεί από τον ένδοξο στρατηγό Νικηφόρο Φωκά.Κατά το ετήσιο διάστημα της παραμονής του στο νησί,ο Νικηφόρος επαναλαμβάνει στον Αθανάσιο την επιθυμία του να μονάσει,και το παραχωρεί κάθε διευκόλυνση για να ιδρύσει ένα κατάλληλο προς της μοναχικές του πεποιθήσεις κοινόβιο.
Ο Αθανάσιος αρχίζει με μεγάλους κόπους την ανίδρυση του μοναστηρίου της Λαύρας,του τόπου της μετάνοιας του Νικηφόρου,το 961,τον χρόνο που κοιμήθηκε ο πνευματικός του πατέρας,ο μεγάλος ασκητής Μιχαήλ Μαλέινος.Στις 16 Αυγούστου 963 ο Νικηφόρος Φωκάς στέφεται αυτοκράτορας.Ο Αθανάσιος εγκαταλείπει την ανίδρυση της Λαύρας και φεύγει για την Κύπρο.Οι ικεσίες του αυτοκράτορα, η ανανέωση της ομολογίας του για την αμετάθετη απόφαση του να μονάσει και μια γενναία οικονομική βοήθεια τον πείθουν να επιστρέψει και να συνεχίσει το έργο του.Χτίζει λοιπόν γύρω από το καθολικό κελιά, μαγειρίο,τράπεζα,νοσοκομεία,ξενώνες,υδραγωγείο,μύλο.Από παντού έρχονται μοναχοί για να επανδρώσουν τη μεγάλη μονή που χτίζει ο Αθανάσιος,με επιχορήγηση του αυτοκράτορα, ο οποίος θα είναι αύριο συμμοναστής τους.Στο τυπικό της ανίδρυσης της Λαύρας ο Αθανάσιος περιγράφει τους αγώνες του για να εξημερώσει τον άγριο τόπο:«όσους δε κόπους και συντριβάς πεπόνθαμεν και πειρασμούς και ταλαιπωρίας υπομεμενήκαμεν και δόσεις εξόδων καταβεβλήμεθα εις τε λατομίας και κατορύξεις και χωμάτων και λίθων εκφόρησιν και φυτών και θάμνων και δένδρων εκτομήν και έκσπασιν,προς το δείμασθαι τον άγιον της υπεραγίας Θεοτόκου ναού,την τε της Λαύρας άπασαν κατασκήνωσιν...».
Ο θάνατος του Νικηφόρου Φωκά (11.12.969) δίνει την ευκαιρία στους εχθρούς του Αθανασίου,που σκανδαλίστηκαν από την οικοδομική του δραστηριότητα,να τον κατηγορήσουν στον νέο αυτοκράτορα Ιωάννη Τσιμισκή πως αλλοιώνει τον χαρακτήρα του Όρους: «οικοδομάς γαρ ανήγειρε πολυτελείς και πύργους και λιμένας ενήργησεν, επιρροάς τε υδάτων κατήγαγε και ζεύγη βοών ωνήσατο και εις κόσμον ήδη το Όρος μετεποίησεν,αγρούς και καρπούς γεννήματος εποίησεν...ότι τε τους αρχαίους νόμους παρακινεί και μεταποιείται τα παλαιά έθη και όρους».Και μόνο από το περιεχόμενο της κατηγορίας διαβλέπει κανείς τις τάσεις που υπήρχαν πάντα στο Όρος.Από τη μια μεριά ο ανοργάνωτος ασκητισμός,ο αναχωρητισμός,με επικεφαλής τον περίφημο Παύλο τον Ξηροποταμηνό,και από την άλλη οι προϋποθέσεις για ένα οργονωμένο και πειθαρχημένο κοινοβιακό σύστημα. Ο αυτοκράτορας στέλνει στο Όρος τον ηγούμενο της Μονής του Αγίου Ιωάννου του Στουδίου Ευθύμιο,ο οποίος συγκεντρώνει στον ναό του Πρωτάτου τους ηγούμενους και βάζει τις βάσεις ενός νέου τυπικού (971 ή 972) που κυρώθηκε με αυτοκρατορικό χρυσόβουλλο,του περίφημου Τράγου.Η περγαμηνή αυτή,που έχει κατασκευαστεί από δέρμα τράγου και φυλάσσεται στα αρχεία της Ιεράς Κοινότητος στις Καρυές,έχει διαστάσεις 0,3165 ´ 0,485 και είναι το παλαιότερο έγγραφο που σώζεται με αυτοκρατορική υπογραφή.Ο Αθανάσιος στηρίχθηκε στους κανόνες του Θεοδώρου του Στουδίτη και συνέταξε το τυπικό της Λαύρας,πού υπήρξε κατόπιν το υπόδειγμα της διοργανώσεως και των άλλων μονών («του οσίου και Θεοφόρου πατρός ημών και ομολογητού Θεοδώρου,ηγουμένου του Στουδίου».Ο Άγιος Αθανάσιος συμπλήρωσε το «τυπικόν» με τη «διατύπωσιν» και την «υποτύπωσιν»,όπου καθορίζονται οι λειτουργίες,τα γεύματα και κάθε λεπτομέρεια λειτουργίας του κοινοβίου.
Ο Νικηφόρος Φωκάς είχε προικίσει τη Μονή της Λαύρας με μέρος από τις κρατικές προσόδους και της είχε δωρήσει πολλά μετόχια,άγια λείψανα και έργα τέχνης.Μετά τη δολοφονία όμως του αυτοκράτορα από τους ανθρώπους του Ιωάννη Τσιμισκή,ο Αθανάσιος δεν θέλησε πια να ξαναπάει στην Κωνσταντινούπολη,μπόρεσε όμως να εξασφαλίσει προστασία για τη Λαύρα του,στέλνοντας τον μαθητή του Ιωάννη τον Ίβηρα στον πατριώτη του νέο αυτοκράτορα Ιωάννη Τσιμισκή.Με αυτό τον τρόπο κατόρθωσε να διπλασιάσει τα εισοδήματα του μοναστηριού και να αποκτήσει αργότερα πολλά κτήματα στη Χαλκιδική και στον Άθω από τον Βασίλειο Β΄τον Βουλγαροκτόνο.Tα κτήματα της μονής πολλαπλασιάστηκαν κατά τους επόμενους αιώνες είτε με αυτοκρατορικά χρυσόβουλλα,είτε με αφιερωτήρια ιδιωτών.
Η ίδρυση και λειτουργία της Λαύρας αποτελεί σταθμό,γιατί από τότε τα ψαθοκάλυβα των αναχωρητών αντικαθιστούν οι «ευκτήριοι οίκοι».Ο όσιος Αθανάσιος επέβλεπε προσωπικά κάθε λεπτομέρεια οργανωτική της μονής και παρακολουθούσε κάθε οικοδομική δραστηριότητα.Η υπερβολική κόπωση υπήρξε μοιραία για τη ζωή του.Ανεβασμένος «επί της τεκτονικής κλίμακος» για να παρακολουθήσει την πρόοδο των εργασιών ανοικοδομήσεως του καθολικού,έπεσε μαζί με τους μαΐστορες και «εκοιμήθη» στις 5 Ιουλίου του 1000 ή 1001. Ιδρυτής της Μονής των Ιβήρων ήταν ο Ιωάννης Τορνίκιος,μαθητής του οσίου Αθανασίου, και ο γιος του Ευθύμιος.Αυτόν τον αναχωρητή του Άθω,που εμόναζε κοντά στη Λαύρα του Αθανασίου,παλαιό στρατηγό,χρησιμοποιεί ο αυτοκράτορας Βασίλειος Β΄σε στιγμές μεγάλης αγωνίας ως απεσταλμένο του για να ζητήσει βοήθεια από τον βασιλιά της Ιβηρίας Δαβίδ. Πραγματικά,ο Τορνίκιος κατορθώνει να πείσει τον βασιλιά της Ιβηρίας και επιστρέφει με ένα ισχυρό ιππικό,που κρίνει αποφασιστικά την τύχη της βασιλείας του κατά την περίφημη μάχη της Παγκάλειας,κοντά στο Αμόριο της Φρυγίας.Στις 24 Μαΐου του 979 κατανικήθηκε ο φοβερός επαναστάτης Βάρδας Σκληρός,και ο Ιωάννης Τορνίκιος,ως επινίκια για την αποφασιστική συμβολή του,δέχθηκε πλούσια δώρα από τα λάφυρα του στρατοπέδου του Σκληρού.Ο αυτοκράτορας Βασίλειος Β΄ όμως θέλησε να βοηθήσει ακόμη πιο πλουσιοπάροχα τον πιστό του Ίβηρα στρατηγό, τον μαθητή του οσίου Αθανασίου,και του παραχώρησε τον έπομενο χρόνο,το 980,με χρυσόβουλλο,την παλαιά Μονή Λεοντίου (τη μετέπειτα Προδρόμου) στη Θεσσαλονίκη, τη Μονή Ιωάννη Κολοβού,κοντά στην Ιερισσό και την παλαιά Λαύρα του Κλήμεντος,στον Άθω.Ακριβώς στη Λαύρα του Κλήμεντος έχτισε ο Ιωάννης την Ιερά Μονή των Ιβήρων κατά το πρότυπο του πνευματικού του πατέρα οσίου Αθανασίου,που με τις παροχές του προστάτη του,αείμνηστου αυτοκράτορα Νικηφόρου Φωκά ανίδρυσε τη δική του Λαύρα.Στη Μονή των Ιβήρων μετά τον θάνατό του ηγούμενος εκλέχθηκε ο γιος του Ευθύμιος,τον οποίο στη συνέχεια διαδέχθηκε ο ανιψιός του Γεώργιος Βαραζβασδέ.Η βοήθεια του στρατηγού-μοναχού Ιωάννη Τορνίκιου ήταν αποφασιστική για τη νίκη του Βασιλείου εναντίον του ισχυρού Βάρδα Σκληρού.Η νίκη αυτή ουσιαστικά έδωσε τη δυνατότητα στον Βασίλειο Β΄ να στραφεί εναντίον του άλλου αποστάτη,του Σαμουήλ,που στο μεταξύ είχε επεκτείνει υπερβολικά τα όρια του πρόσκαιρου βασιλείου του απειλώντας και αυτή τη Βασιλεύουσα. Ο αγώνας του Βασιλείου υπήρξε σκληρότατος και μακροχρόνιος.Μοναχός,ύστερα από 30 χρόνια συνεχών πολέμων, κατόρθωσε να καταστείλει τη φοβερή ανταρσία των Βλάχων και να κατανικήσει τον Σαμουήλ,επιβάλλοντας σκληρές τιμωρίες στους επαναστάτες,που του έδωσαν στην ιστορία το επίθετο «Βουλγαροκτόνος».Έτσι,σε δύο μεγάλες νίκες των αυτοκρατόρων του Βυζαντίου εναντίον των εχθρών του κράτους,του Νικηφόρου Φωκά εναντίον των Σαρακηνών της Κρήτης και του Βασιλείου Β΄εναντίον του Βάρδα Σκληρού,οφείλεται η ανίδρυση δυο από τις αρχαιότερες μονές του Αγίου Όρους,της Μεγίστης Λαύρας και της Μονής των Ιβήρων.
Τo μεγαλείο και την ομορφιά του Άθω ύμνησαν οι αρχαίοι,oι μεσαιωνικοί και οι νεώτεροι συγγραφείς.Κοσμικοί και Ιερωμένοι ομιλλώνται σε λυρικές περιγραφές της άγριας φυσικής ομορφιάς της ανατολικότερης χερσονήσου της Χαλκιδικής,που έμεινε αναλλοίωτη μέσα στους αιώνες,εξαιτίας της απόλυτης μόνωσης που της εξασφάλισε η δομή της μοναχικής πολιτείας και η ιδιαίτερη προστατευτική νομοθεσία της απόλυτης ανεξαρτησίας της.O Νικηφόρος Γρηγοράς (1360) περιγράφει τις καλλονές του Άθω ως εξής: «πανταχόθεν ρει ώσπερ εκ θησαυρών τότε εύπνουν της οσμής και το του άνθους εύχρουν,δένδρεσί τε πολυπληθέσι κομά και λειμώνας ποικίλους πλουτεί και τέρψεως πέπλος έντευθεν υφαίνεται ξένος και συμμιγής,άμα δε και θαλάσση μακρά στεφανούται πολλήν ως εκ κύκλου κομιζούση την χάριν».
Σε χρυσόβουλλο του Αλεξίου Α΄του Κομνηνού προς τη Μονή της Λαύρας (περίπου το 1144) αναγνωρίζεται οριστικό και επιβάλλεται επίσημα η ονομασία: «εφεξής το όρος του Άθω καλείσθαι Άγιον Όρος παρά πάντων».Στο κατοπινό έγγραφα διαβάζουμε την πλήρη ονομασία:«Το Αγιώνυμον Όρος του Άθω».Ο ίδιος αυτοκράτορας αποκαλεί το Όρος «το πλέον βασιλικόν και όντως θείον μεταξύ πασών των ορέων».Ο αυτοκράτορας Ανδρόνικος Β΄
ο Παλαιολόγος το ονομάζει «καταφύγιον πασών των αρετών».Ο Ιωάννης Καντακουζηνός το αποκαλεί «θείαν πολιτείαν» και «πόλιν ούρανιον».Ο Νικηφόρος Γρηγοράς γράφει για το Άγιον Όρος ότι «εξ υπαρχής η φύσις το ητοίμασεν και το διέθεσεν δια να γίνει σπουδαστήριον,ένθα καλλιεργείται η αρετή».Ο πατριάρχης Νικόλαος Γ΄το χαρακτηρίζει ως «Θεού εύρημα προς κατοικίαν αγίων ανθρώπων».Ο πάπας Ινοκέντιος Γ΄ονομάζει το Όρος «οίκον του Θεού και πύλην του ουρανού».
Μετά την άλωση,το Άγιον Όρος θεωρήθηκε από όλους «απροσμάχητος της ορθοδοξίας ακρόπολις»,«μουσών καταφύγιον και κιβωτός Ιερών παραδόσεων».Οι καλόγεροι όμως του Αγίου Όρους τη μοναχική πολιτεία του Άθω θεωρούν ανέκαθεν αφιερωμένη στη Μητέρα του Θεού και ονομάζουν το Άγιον Όρος «κλήρον ίδιον της Θεοτόκου» και «περιβόλι της Παναγίας».Σε αυτό ακριβώς το γεγονός βασίζεται και το άβατο του Αγίου Όρους:«όρος ανεπίβατον τη γυναικεία φύσει».
