Από τις πάμπολλες και πολυποίκιλες απαντήσεις που δόθηκαν, εμείς εδώ θα μιλήσουμε για λογαριασμό μια ορισμένης παράδοσης που ονομάζεται Ορθοδοξία και συστοιχεί στον ανατολικό χριστιανισμό. Αυτή τυχαίνει να είναι η προσωπική επιλογή του συντάκτη αυτού του κειμένου και συνάμα η πατρογονική πίστη του λαού και του τόπου του στην συντριπτική πλειοψηφία τους για δύο χιλιάδες χρόνια. Το ερώτημα τίθεται με πάρα πολύ συγκεκριμένο τρόπο, γι’ αυτό και η απάντηση οφείλει να είναι εξίσου συγκεκριμένη. «Που είναι ο Θεός στη Ορθοδοξία» συνιστά το ζήτημα μας, στο οποίο θα προσπαθήσουμε να αποκριθούμε με βάση την εκκλησιαστική παράδοση του ανατολικού χριστιανισμού, έτσι όπως εκφράσθηκε από έναν κολοσσό της παγκόσμιας λογοτεχνίας, τον Φιόντορ Ντοστογιέφσκι. «Δεν είναι μες στη δύναμη, που βρίσκεται ο Θεός, μα μέσα στην αλήθεια», ισχυρίζεται ο συγγραφέας μας στους «Αδελφούς Καραμαζόφ» και υπογραμμίζει: «Όλα θα περάσουν, μονάχα η αλήθεια θα μείνει». Ο Θεός κατά την Ορθοδοξία δεν είναι στην ισχύ, στη γνώση και στον πλούτο. Η πίστη δεν είναι δύναμη πολιτική, στρατιωτική, οικονομική, κοινωνική, φυλετική, ούτε αποτελεί σοφία, φιλοσοφία, μεταφυσική, κοσμοθεωρία ή ιδεολογία, κι ούτε βέβαια σχετίζεται με την χλιδή, την πολυτέλεια, την ευμάρεια, το χρήμα ή την αγορά. Ο άγιος δεν είναι ο ισχυρός της ημέρας, ο σοφός του κόσμου τούτου, ο πλούσιος του καιρού μας, χωρίς φυσικά να αποκλείεται κάτι τέτοιο, παρότι βέβαια σπανίζει και ξενίζει το φαινόμενο του πλουσίου που αποποιείται τα αγαθά του, του σοφού που μωραίνει την γνώση του και του δυνατού που αρνείται την εξουσία του. Η αλήθεια είναι ο τόπος της «δεσποτείας του Κυρίου» κι όχι η δύναμη, την οποία άλλωστε απαρνείται στους πειρασμούς Του. Πόρνες και τελώνες γίνονται οι «προαγωγοί» της βασιλείας Του, σύμφωνα με τη ρητή ευαγγελική μαρτυρία, ενώ οι πλούσιοι δυσκολεύονται να εισέλθουν σ’ αυτήν, χωρίς ποτέ να αποκλείονται από Αυτόν.
Ποια όμως συγκεκριμένα είναι η αλήθεια μέσα στην οποία βρίσκεται ο Θεός της Ορθοδοξίας; σε τρεις προτάσεις θα μπορούσαμε να συνοψίσουμε την πίστη των ορθοδόξων χριστιανών:
* Ο Θεός ενεργεί, άρα υπάρχει.
* Ο Θεός είναι Ένας, αλλά δεν είναι Μόνος.
* Ο Θεός είναι Αγάπη.
Ας δούμε πιο λεπτομερειακά αυτόν τον πρόχειρο αλλά αντιπροσωπευτικό τρίποδα της ορθόδοξης πίστης.
1. Ο Θεός ενεργεί, άρα υπάρχει.
Την παρουσία του Θεού σημειώνει καθένας μας με το που θα πατήσει το πόδι στη γη για να πάει από το σπίτι του λ.χ. στη δουλειά. Στο διάβα του θα δει κάποιο κτίσμα εντελώς αλλιώτικο από όλα τα άλλα, που θα είναι τετραγωνισμένα, ενώ αυτό το οικοδόμημα είμαι με θόλο (τρούλλο), ονομάζεται ναός και άμα τον διαβείς συναντάς εικονογραφημένες επιφάνειες. Ο τόπος αυτός σε πληροφορεί για την παρουσία του Θεού στην πίστη των συμπολιτών σου. Αν μάλιστα συμβεί να μπεις στο ναό κατά την ώρα της λειτουργίας του, θα πολιορκηθείς από ήχους, μουσικές, ποιήματα, πεζά αφηγηματικά αναγνώσματα, μελισμένα υμνογραφήματα, σχήματα και χρώματα, φώτα και θυμιάματα, δηλαδή από μια πανδαισία οπτικών, ηχητικών, οσφραντικών και άλλων ερεθισμάτων, τα οποία ανοίγουν τις αισθήσεις στην άλλη διάσταση του ιερού.
Εκτός από τον χώρο, είναι ο χρόνος που θυμίζει την παρουσία του Άλλου, του εντελώς Άλλου, του «άλλως Άλλου» που λέγεται Θεός. Την Κυριακή αργεί η αγορά, αναστέλλεται η εργασία με την ρουτίνα της καθημερινότητας, όπως επίσης σε άλλες μεγαλύτερες χρονοπεριόδους, σαν τις τριήμερες αργίες που ονομάζονται Πάσχα, Χριστούγεννα κ.λ.π. Έτσι ο χρόνος μαζί με τον τόπο δηλώνουν μια παρουσία. Επίσης το σώμα των πιστών, ατομικά και ομαδικά, εμβιώνει την πίστη του με την αποχή από την τροφή, εν μέρει τουλάχιστον για κάποια φαγώσιμα, και για ορισμένες χρονικές περιόδους, που συνιστούν νηστεία κι έτσι σωματοποιούν την πίστη τους στην ύπαρξη Εκείνου, του «άλλως Άλλου». Πέρα όμως από τους συνήθεις τρόπους συνδήλωσης της παρουσίας του Θεού στην πίστη των ανθρώπων, τυχαίνει να συμβαίνουν και έκτακτες συνθήκες φανέρωσης, που αποκαλούνται θαύματα: μια ίαση, κάποια ανέλπιδη επιτυχία που ζητήθηκε έντονα, ίσως κάποια επιθυμία που έγινε πραγματικότητα, ο,τιδήποτε τέλος πάντων συνηθίζεται να τιτλοφορείται «θαύμα». Σύμφωνα πάντα με τον Ντοστογιέφσκι, «στον θετικιστή δεν γεννιέται η πίστη από το θαύμα, μα το θαύμα από την πίστη. Αν ο θετικιστής πιστέψει μια φορά, τότε ακριβώς εξ αιτίας του θετικισμού του πρέπει να παραδεχτεί και το θαύμα». Από όλα τούτα φαίνεται ότι ο Θεός ενεργεί, δηλαδή λειτουργεί ανάμεσα στους ανθρώπους, βιώνεται η δράση Του, πιστοποιείται κοινωνικά η παρουσία Του, συνειδοτοποιείται προσωπικά η ενέργεια Του μέσα στην ιστορία, την ζωή και την πραγματικότητα. Από αυτό συμπεραίνεται η ύπαρξη Του: αφού ο Θεός ενεργεί, άρα υπάρχει. Τώρα το «πώς» υπάρχει παραμένει ένα ερώτημα, το «ότι» όμως υπάρχει είναι βέβαιο για την Ορθοδοξία. Τόσο βέβαιο είναι το «τι» της ύπαρξης του Θεού, όσο βέβαιο μένει το «πώς» αυτής της ίδιας πραγματικότητας. Κατά τους Πατέρες της Εκκλησίας, γνωρίζουμε τα «περί τον Θεόν» και αγνοούμε τα «κατά τον Θεόν», δηλαδή με την θεολογική ορολογία γνωρίζουμε τις «ενέργειες» Του και δεν γνωρίζουμε την «ουσία» Του. Από την ενέργεια του Θεού αναγόμεθα στην ύπαρξη Αυτού, την οποία δηλώνουμε χάρη στην δραστηριότητα, ζωντανή και ζωτική παρουσία Του ανάμεσά μας.
2. Ο Θεός είναι Ένας, αλλά δεν μένει Μόνος.
Η ορθόδοξη πίστη είναι τριαδική: ο Θεός είναι Ένας κατά την φύση και την ουσία Του, αλλά τριαδικός κατά τα πρόσωπα και τις υποστάσεις ως Θεός Πατήρ. Υιός και Άγιον Πνεύμα. Ως Αγέννητος ο Θεός Πατήρ είναι η πηγή, αρχή και αιτία της θεότητας, γεννητός είναι ο Υιός και εκπορευτό το Άγιο Πνεύμα. Τι σημαίνει για τον άνθρωπο η τριαδικότητα του Θεού, απέναντι στον απόλυτο μονοθεϊσμό τόσο του ιουδαϊσμού όσο και του μουσουλμανισμού, όπως και κατέναντι στην πολυθεΐα του ελληνορωμαϊκού πανθέου ή των απωανατολικών θρησκευμάτων.
Ο Θεός είναι Ένας, αλλά όχι Μόνος, Η μία θεότητα υπάρχει τριαδικά. Η ενότητα δεν είναι μονολιθική ταυτότητα, αλλά ποικιλία ετερότητας. Η διαφορετικότητα, η ιδιαιτερότητα, η ετερότητα και η προσωπικότητα προέχουν μαζί με την ελευθερία, που δεν καταντά αναρχία και αυθαιρεσία. Στην ενότητα φθάνουμε μέσω της ετερότητας και όχι διαμέσου της ταυτότητας. Καμμιά ισοπέδωση δεν επιτρέπεται, αλλά τουναντίον επιβάλλεται η ελεύθερη και η αυτόνομη ανάπτυξη της προσωπικότητας, του προσώπου ή της υποστάσεως, κατά την θεολογική ορολογία, προκειμένου να φθάσουμε στην ενότητα του ανθρώπου με τον εαυτό του και με τον Άλλο.
Η μοναδικότητα δεν συνεπάγεται μοναχικότητα. Ο Θεός είναι μοναδικός στη ουσία Του, αλλά δεν καταντά μοναχικός στην ύπαρξη Του. Η τριαδικότητα δηλώνει με ποιον τρόπο η μοναδική αξία δεν θα εκφυλισθεί σε μοναχική ύπαρξη. Η μοναξιά εξορίζεται χάρη στην τριαδικότητα. Για να μην είναι «ο άλλος κόλασή μου (Σαρτρ), προβάλλεται από τους ορθοδόξους θεολόγους η εμφαντική διατύπωση ότι «το δίλημμά μας είναι: Αγία Τριάδα ή Κόλαση;» (Λόσσκυ). Για να μην καταντήσουμε στο εντελώς αντίθετο άκρο του κολλεκτιβισμού και της μαζοποίησης, διατείνονται οι ορθόδοξοι στοχαστές ότι «το κοινωνικό πρόγραμμα της Ορθοδοξίας είναι η Αγία Τριάδα» (Φεντόροφ). Με τα λόγια του στάρετς Ζωσιμά από τους «Αδελφούς Καραμαζόφ» στον Ντοστογιέφσκι, «καθένας είναι υπεύθυνος για όλους και για όλα μέσα στον κόσμο μας».
Θα μας πήγαινε πάρα πολύ μακριά η ενδελεχέστερη ανάπτυξη αυτής της θέσης και χάριν συντομίας παραχωρούμε τον λόγο στον Ντοστογιέφσκι, ο οποίος περιγράφει τα δεινά της εποχής μας ως συνώνυμα της μοναξιάς που την διαζωγραφίζει με τον ακόλουθο τρόπο: «Η απομόνωση που βασιλεύει τώρα παντού κι ιδιαίτερα στον αιώνα μας, μα που ακόμα δεν ολοκληρώθηκε και δεν πέρασε η εποχή της. Γιατί τώρα ο καθένας προσπαθεί να ξεχωρίσει όσο μπορεί τον εαυτό του από τους άλλους, θέλει να δοκιμάσει όλη την πληρότητα της ζωής εν εαυτώ, όμως αυτές οι προσπάθειες δεν καταλήγουν σε πληρότητα ζωής, μα σε ολοκληρωτική αυτοκτονία, γιατί αντί να εκπληρώσει τον προορισμό του, πέφτει στην απομόνωση. Όλοι στον αιώνα μας χώρισαν και γίνανε μονάδες, ο καθένας αποτραβιέται στην μοναξιά του, ο καθένας απομακρύνεται από τον άλλον, κρύβεται και κρύβει το έχει του και καταλήγει ν’ απωθεί τους ομοίους του και ν’ απωθείται από αυτούς».
Η απάντηση του Ντοστογιέφσκι για την εύρεση διεξόδου από την μοναξιά είναι η Ορθοδοξία: «Για να ξαναχτιστεί ο κόσμος πάνω σε νέες βάσεις, πρέπει μονάχοι τους οι άνθρωποι να πάρουν έναν αλλιώτικο ψυχικό δρόμο. Προτού να γίνει πραγματικός αδελφός για όλους τους άλλους, δεν θα φτιαχτεί καμμιά αδελφοσύνη. Ποτέ και με καμμιά επιστήμη, με κανένα συμφέρον δεν θα καταφέρουν οι άνθρωποι να μοιράσουν την ιδιοκτησία και τα δικαιώματά τους, έτσι που να μείνουν όλοι ευχαριστημένοι. Ο καθένας θα νομίζει πως έχει λίγα και θα διαμαρτύρεται, και θα φθονεί και θα εξολοθρεύει ο ένας τον άλλον».
3. Ο Θεός είναι Αγάπη.
Το ερώτημα για τον Θεό τίθεται στην Αγία Γραφή δύο φορές σε ευθύ λόγο. Ο Μωυσής ζητεί από τον Θεό το όνομα Του και δέχεται ως απάντηση: «Εγώ ειμί ο Ων» (Εξοδ. 3, 14). Αν στην Παλαιά Διαθήκη ο Θεός είναι ο Ων, δηλαδή Εκείνος ο οποίος υπάρχει και δίνει στα όντα το Είναι του, τότε στο ίδιο αυτό ερώτημα η Καινή Διαθήκη δίνει μια ακόμα πιο εξειδικευμένη και συγκεκριμένη απόκριση: «Ο Θεός αγάπη εστί» (1 Ιωάν. 4, 8). Κάθε φορά που κάποιος μας θέτει το ερώτημα «τι είναι Θεός;», δίνω μόνο μιαν απάντηση, αυτήν που αισθάνομαι ότι με εκφράζει, δηλαδή την ερωτηματική απόκριση: «τι είναι αγάπη;». Αν μου πείτε τι είναι αυτό που το λένε αγάπη, τότε ίσως μπορέσω και εγώ με την σειρά μου να σας πω τι είναι αυτό που το λένε Θεός. Η αγάπη είναι ο ορίζοντας του Θεού. Όποιος βιώνει την αγάπη, αυτός ζει τον Θεό. Κι αν τέτοιο βίωμα καταφέρνει να το μεταφράσει σε έννοιες, όρους λέξεις και ορισμούς, τότε και μόνο τότε θα είναι εξ ίσου ικανός να κάνει λόγο για τον Θεό. Μέχρι τότε όμως θα ταπεινώνει τον λόγο του, για να υψώνεται μέσα του η αγάπη κι ο Θεός επίσης!
Ρωτήστε με λοιπόν «που είναι ο Θεός;», για να σας απαντήσω κι εγώ από τη μεριά μου ως χριστιανός ορθόδοξος: «που είναι η αγάπη;». Κι αν επιμένετε σε μια καταφατικότερη απάντηση, τότε σας την προσφέρω: «ζείστε την αγάπη και θα ζήσετε τον Θεό»! Αν δυσκολεύεστε στο ένα, σίγουρα θα δυσχεραίνεστε και στο άλλο. Μην απορείτε καθόλου: έτσι είναι η ζωή! Ο Θεός είναι αγάπη, γι’ αυτό είναι κάτι το ωραίο μα και το δύσκολο.
Θεός, αγάπη και ζωή είναι τρία ομόλογα μεγέθη: ιερά και ωραία, ενεργά άρα υπαρκτά, μοναδικά κι όμως όχι μοναχικά. Αν συνεχίζετε να έχετε αμφιβολίες (κι εγώ προσωπικά, σας παρακαλώ πολύ, να διατηρήσετε τις αμφιβολίες σας μαζί με την εντιμότητά σας και την καλοπιστία σας επίσης, χωρίς καμμιά ευπιστία όμως!), τότε δεν έχετε παρά να εφαρμόσετε την ευαγγελική προτροπή: «έρχου και ίδε»!
