Ο Άγιος συγκαταλέγεται ανάμεσα στους ελάχιστους πανεπιστήμονες της εποχής του καθώς σπούδασε σχεδόν όλες τις τότε γνωστές επιστήμες, όπως ελληνικά, φιλοσοφία, θεολογία, νομική, ιατρική, αστρονομία. Είναι, μάλιστα, αξιοθαύμαστο ότι καθ΄ όλη τη διάρκεια των σπουδών του δεν έφαγε κρέας ή ψάρι, ούτε γεύτηκε κρασί. Τρεφόταν μόνο με νερό, ψωμί και λάχανα.
Οι δάσκαλοί του θαύμαζαν την σωφροσύνη, την εγκράτεια και τη δίψα του για γνώση. Όταν τελείωσε τις σπουδές του πήγε στα Ιεροσόλυμα για να προσκυνήσει τους Αγίους Τόπους και να βαπτιστεί στον ποταμό Ιορδάνη. Κατόπιν χειροτονήθηκε διάκονος στην Αντιόχεια. Επιστρέφοντας στην πατρίδα του για να πάρει την ευχή του άρρωστου πατέρα του χειροτονήθηκε πρεσβύτερος και αργότερα Αρχιεπίσκοπος Καισαρείας. Στον αρχιεπισκοπικό θρόνο έμεινε μόνο 8 χρόνια.
Στο σύντομο αυτό χρονικό διάστημα διακρίθηκε για την αγιότητα (επιτέλεσε πολλά θαύματα) και τη σοφία του. Έγραψε πολλά συγγράμματα (λειτουργικά, δογματικά, ερμηνευτικά της Αγ. Γραφής, παιδαγωγικά κ.α.). Το σπουδαιότερο, όμως, έργο του ήταν η συγγραφή της Θ. Λειτουργίας. Μέχρι το 350 σε όλη τη χριστιανοσύνη τελούνταν η Θ. Λειτουργία του Αγ. Ιακώβου του Αδελφόθεου.
Επειδή, όμως, ήταν μεγάλη σε διάρκεια και κοπιαστική οι πιστοί γόγγυζαν και προτιμούσαν να πηγαίνουν σε κοσμικές γιορτές. Ο Μ. Βασίλειος θλιβόμενος γι΄ αυτή την κατάσταση δεόταν στο Θεό με δάκρυα και νήστευε αυστηρά για να του δείξει ο Κύριος αν ήταν το θέλημά Του να αλλάξει η Θ. Λειτουργία. Μια νύχτα είδε σε οπτασία πως ο ίδιος τελούσε τη Θ. Μυσταγωγία μαζί με τον Κύριο και τους Αποστόλους. Ο Άγιος άκουγε το Χριστό να λέει τις διάφορες ευχές τις οποίες και κατέγραψε.
Η Θ. Λειτουργία του Μ. Βασιλείου τελείται:
- την ημέρα της εορτής του Μ. Βασιλείου( 1η Ιανουαρίου )
- την παραμονή των Φώτων
- τις 5 πρώτες Κυριακές της Μεγάλης Σαρακοστής
- τη Μ. Πέμπτη το πρωί
- το Μ. Σάββατο το πρωί
- την παραμονή των Χριστουγέννων
Πέρα όμως από τα συγγράμματά του ο Μ. Βασίλειος θεωρείται και βαθύς γνώστης του μοναχισμού. Είναι ο κατ΄ εξοχήν θεμελιωτής του Κοινοβιακού μοναχικού συστήματος. Όταν τελείωσε τις σπουδές του, και πριν αναλάβει τα ιερατικά του καθήκοντα, ο Άγιος κατέφυγε σε ησυχαστήρια του Πόντου μαζί με τον Αγ. Γρηγόριο το Θεολόγο. Στον τόπο εκείνο ήδη ασκήτευαν η μητέρα του και η αδελφή του Μακρίνα.
Τέλος, ο Μ. Βασίλειος διακρίθηκε και για τη φιλανθρωπία του. Στα 8 χρόνια της διακονίας του ως αρχιεπίσκοπος έχτισε μια σειρά ιδρυμάτων όπως νοσοκομεία, πτωχοκομεία, γηροκομεία, ορφανοτροφεία που αποτελούσαν μια ολόκληρη πόλη, την ονομαστή Βασιλειάδα.
Είναι δε αξιοσημείωτο πως όλο το έργο του Μ. Βασιλείου πραγματοποιήθηκε στα λίγα χρόνια της σύντομης ζωής του. Το ασθενικό και λιπόσαρκο σώμα του τον οδήγησε στην κοίμησή του στα 49 μόλις χρόνια του. Η Εκκλησία τίμησε τον Άγιο ιεράρχη δίνοντάς του τα επωνύμια «Μέγας» και «Ουρανοφάντορας».
Ο Μ. Βασίλειος μεγάλωσε σε μια ευσεβέστατη οικογένεια. Είναι θαυμαστό ότι από τα 11 μέλη της οικογένειάς του οι 7 έγιναν άγιοι. Οι γονείς, Αγ. Βασίλειος και Αγ. Εμμέλεια, απέκτησαν 9 παιδιά. Από αυτά 4 θυγατέρες ήταν έγγαμες. Τα υπόλοιπα 5 παιδιά ήταν άγιοι:
- Μ. Βασίλειος
- Αγ. Γρηγόριος, Μητροπολίτης Νύσσης
- Αγ. Μακρίνα
- Αγ. Πέτρος, Αρχιεπίσκοπος Σεβαστείας
- Αγ. Ναυκράτιος, ασκητής και θαυματουργός στο όρος της Νιτρίας
