Ιστορικά:
Είναι ένας από τους αρχαιότερους χριστιανικούς ναούς χτισμένος εξ ολοκλήρου από μάρμαρο και πέτρα. Βρίσκεται στην πρωτεύουσα του νησιού την Παροικιά, ακριβώς στο λιμάνι. Χτίστηκε από τον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο γιατί ήταν τάμα της μητέρας του Αγ. Ελένης. Όταν η Αγία Ελένη πήγαινε στην Παλαιστίνη για να βρει τον Τίμιο Σταυρό, άραξε το πλοίο της στην Πάρο λόγω μεγάλης τρικυμίας. Εκεί προσευχήθηκε για να γαληνέψει η θάλασσα ώστε να πάει στην Παλαιστίνη κι έταξε πως αν βρει τον Σταυρό, θα κτίσει στο σημείο αυτό έναν ναό. Η προσευχή της εισακούστηκε, βρήκε τον Τίμιο Σταυρό και ο γιος της πραγματοποιώντας το τάμα της, ανήγειρε την Εκατονταπυλιανή.
Ονομασία:
Έχει 2 ονομασίες: «Καταπολιανή» και «Εκατονταπυλιανή». Καταπολιανή γιατί ο ναός είναι σε τέτοια θέση χτισμένος ώστε να βλέπει «κατά την Πόλη». Εκατονταπυλιανή γιατί έχει στο σύνολο της 100 πύλες. Με τον όρο πύλη εννοούν οποιοδήποτε άνοιγμα (πόρτα, παράθυρο, καμάρα κλπ).
Ο Θρύλος της Εκατονταπυλιανής για την Κωνσταντινούπολη:
Οι λαϊκές δοξασίες και οι θρύλοι θέλουν φανερές μόνο τις 99 πύλες και την 100η πύλη κλειστή και αόρατη που θα «εμφανιστεί» και θα ανοίξει μόνο όταν οι Έλληνες πάρουν πίσω την Κωνσταντινούπολη.
Αρχιτεκτονική:
Ο ναός στο εσωτερικό του είναι σχεδόν πανομοιότυπος με τον ναό της Αγ. Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη. Είναι χτισμένος πάνω σε αρχαίο-ελληνικό ναό γιατί οι Βυζαντινοί είχαν την συνήθεια να κτίζουν εκκλησίες πάνω σε αρχαιοελληνικά κτίσματα επειδή τα θεωρούσαν ειδωλολατρικά.
Αρχικά ήταν σταυρική βασιλική με ξύλο στη στέγη που καταστράφηκε από πυρκαγιά και ο Ιουστινιανός την έφτιαξε ξανά με θόλους και τρούλο. Η εκκλησία είναι σε σχήμα σταυρού που στο εσωτερικό έχει: α) κιονοστοιχίες κάτω και β) πεσσοστοιχίες πάνω (γυναικωνίτης). Κιονοστοιχίες είναι η σειρά των μαρμάρινων κολόνων (κίονες). Πεσσοστοιχίες είναι η σειρά με τους πεσσούς δηλαδή τα κύρια στηρίγματα του θόλου. Οι κιονοστοιχίες και οι πεσσοστοιχίες ακολουθούν το σχέδιο του σταυρού, με τέσσερις θόλους στο μέσο και σταυροθόλια στα πλάγια. Εκεί που διασταυρώνονται οι θόλοι βρίσκεται ο τρούλος και στηρίζεται σε τέσσερα σφαιρικά τρίγωνα και σε τέσσερις μεγάλους πεσσούς. Στα δύο από τα τέσσερα τρίγωνα απεικονίζονται Σεραφείμ που (εκτός από την Εκατονταπυλιανή) υπάρχουν μόνο στην Αγία Σοφία της Κωνσταντινούπολης.
Το ιερό της εκκλησίας έχει μέσα ένα μεγάλο μαρμάρινο αμφιθέατρο, το μοναδικό που υπάρχει σε εκκλησία σε ολόκληρη την ελληνική επικράτεια και έχει οκτώ μαρμάρινες κερκίδες σε ημικύκλιο. Η Αγία Τράπεζα βρίσκεται μέσα σε κιβώριο δηλαδή σε κτίσμα που στηρίζεται σε τέσσερις κολώνες. Κάτω από την Αγία Τράπεζα αναβλύζει τρεχούμενο νερό που το θεωρούν αγίασμα.
Παρεκκλήσια που βρίσκονται στο ναό:
1) Βαπτιστήριο. Είναι το αρχαιότερο και μοναδικό σωζόμενο βαπτιστήριο μέσα σε εκκλησία σε ολόκληρη την Ανατολική Ορθοδοξία με μαρμάρινη κολυμπήθρα σε σχήμα σταυρού. Στο κέντρο της κολυμπήθρας υπάρχει ένα βάθρο όπου εκεί ανέβαινε ο ιερέας και έκανε τη βάφτιση.
2) Αγίου Νικολάου
3) Αγίων Αναργύρων
4) Αγίου Φιλίππου
5) Αγίας Θεοδοσίας
6) Οσίας Θεοκτίστης. Υπάρχει στο ναό ο τάφος της καθώς και το αποτύπωμα του ποδιού της, ένα βαθούλωμα της πατούσας της, που έμεινε πάνω στα μάρμαρα του πατώματος όταν την κυνηγούσαν οι πειρατές να την σκοτώσουν. Έζησε σχεδόν 35 χρόνια μέσα στο ναό, έτρωγε χόρτα που τα μάζευε από τα γύρω βουνά και έπινε αντί για νερό το «αγίασμα». Γιορτάζει 9 Νοεμβρίου.
Επίσης στο χωριό Νάουσα (το δεύτερο μεγαλύτερο χωριό του νησιού μετά την πρωτεύουσα Παροικιά) υπάρχει μεγαλοπρεπής εκκλησία «Παναγιά η Εννιαμερίτισα» ή αλλιώς «Παναγιά της Νάουσας» που θεωρείται συνέχεια της εορτής της Εκατονταπυλιανής αφού εορτάζει 23 Αυγούστου για το μνημόσυνο της Παναγίας της συμπλήρωσης των 9 ημερών από την εορτή της Κοιμήσεως Της.
