Όπως υποδηλώνει και η λέξη, μονοθεϊσμός σημαίνει ένας μόνο θεός. Αντιπαραβάλλεται συχνά η έννοια με τον πολυθεϊσμό, που αντιστοιχεί στην πίστη σε πολλούς θεούς και με τον αθεϊσμό, που δηλώνει την έλλειψη πίστης σε θεούς.
Επειδή ο μονοθεϊσμός στηρίζεται στην ιδέα της ύπαρξης ενός μόνο θεού, συχνά συνοδεύεται με την πίστη πως ο θεός δημιούργησε όλη την κτίση και πως είναι απολύτως αυτάρκης, χωρίς καμιά εξάρτηση από άλλα όντα. Αυτό συναντούμε στα μεγάλα μονοθεϊστικά θρησκευτικά συστήματα: τον ιουδαϊσμό, το χριστιανισμό, τον ισλαμισμό και τον σιχισμό (sikhism).
Τα περισσότερα μονοθεϊστικά συστήματα τείνουν να είναι αποκλειστικά στη φύση τους, πράγμα που σημαίνει πως δεν πιστεύουν απλά και μόνο στην ύπαρξη ενός θεού, αλλά και πως αρνούνται την ύπαρξη των θεών που αντιστοιχούν σε άλλες θρησκευτικές πίστεις. Σε κάποιες περιπτώσεις μπορούμε να συναντήσουμε μια μονοθεϊστική θρησκεία να αντιμετωπίζει τους θεούς των άλλων θρησκειών ως μετενσαρκώσεις του ίδιου, μοναδικού, ανώτατου θεού, αυτή η αντιμετώπιση είναι ωστόσο σπάνια και παρατηρείται συνήθως να συμβαίνει κατά τη διάρκεια της μετάβασης από ένα πολυθεϊστικό σε ένα μονοθεϊστικό σύστημα, όπου με κάποιον τρόπο πρέπει να εξηγηθεί η απομάκρυνση των παλαιοτέρων θεών.
Ως συνέπεια αυτής της αποκλειστικότητας, οι μονοθεϊστικές θρησκείες έχουν επιδείξει στην ιστορία λιγότερη θρησκευτική ανοχή απ' ότι οι πολυθεϊστικές. Οι τελευταίες ήταν σε θέση να ενσωματώσουν τους θεούς και τις πεποιθήσεις των άλλων πίστεων με σχετική ευκολία. Αντίθετα, εάν κάτι τέτοιο μπορούσε να έχει συμβεί με τις μονοθεϊστικές θρησκείες, δεν αποτέλεσε μια ανοιχτή παραδοχή τους, ενώ συγχρόνως αυτό το οποίο έχει εξωτερικώς εμφανιστεί είναι η άρνηση της ισχύος των διαφορετικών πεποιθήσεων.
Το μονοθεϊστικό μοντέλο που είναι πιο κοινό στη Δύση (και που συχνά συγχέεται με τον γενικότερο όρο του θεϊσμού) είναι η πίστη σε έναν προσωπικό θεό, που δίνει έμφαση στο ότι ο θεός αυτός είναι απόλυτος στη φύση του, στη σχέση του με την ανθρωπότητα και στο σύστημα αξιών που τον συνοδεύουν. Κάτι τέτοιο θα μπορούσε να θεωρηθεί ανεπιτυχές, εφόσον αδυνατεί να αποδεχτεί την ύπαρξη διαφοροποιήσεων όχι μόνο μέσα στον ίδιο το μονοθεϊσμό γενικότερα, αλλά και στον μονοθεϊσμό που αφορά τη Δύση.
Στο ένα άκρο θα μπορούσε να τοποθετηθεί ο ασυμβίβαστος μονοθεϊσμός του Ισλάμ, όπου ο θεός συλλαμβάνεται ως αδιαφοροποίητος, αιώνιος και σε καμιά περίπτωση ανθρωπομορφικός (πράγματι, ο ανθρωπομορφισμός - το να αποδίδονται ανθρώπινες ιδιότητες στον Αλλάχ - θεωρείται ως βλασφημία στο Ισλάμ). Στο άλλο άκρο ο χριστιανισμός προϋποθέτει έναν πολύ ανθρωπομορφικό θεό, με τριαδική φύση. Στην πρακτική τους οι μονοθεϊστικές θρησκείες λατρεύουν πολύ διαφορετικούς τύπους θεών και ουσιαστικά το μόνο κοινό στοιχείο τους είναι η πίστη στην ύπαρξη ενός μόνο θεού.
Η προέλευση του μονοθεϊσμού είναι ασαφής. Το πρώτο καταγεγραμμένο μονοθεϊστικό σύστημα εμφανίστηκε στην Αίγυπτο κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Φαραώ Ακενατόν, αλλά δεν επέζησε για πολύ μετά από τον θάνατο του Φαραώ. Κάποιοι προτείνουν πως ο Μωησής έφερε το μονοθεϊσμό στους αρχαίους εβραίους, αν και είναι επίσης πιθανό να πίστευε στη μονολατρεία παρά στο μονοθεϊσμό, ενώ κάποιοι χριστιανοί ευαγγελιστές θεωρούν τον μορμονισμό ως σύγχρονο παράδειγμα μονολατρείας, επειδή ο μορμονισμός διδάσκει την ύπαρξη πολλών μεν θεών, αλλά λατρεύει μόνο έναν, που αφορά τον πλανήτη μας.
Διάφοροι θεολόγοι και φιλόσοφοι θεώρησαν πως ο μονοθεϊσμός αποτέλεσε «εξέλιξη» του πολυθεϊσμού, υποστηρίζοντας πως οι πολυθεϊστικές πίστεις ήταν πιο πρωτόγονες σε αντίθεση με τις μονοθεϊστικές που ήταν πιο εξελιγμένες, εξετάζοντάς τις με πολιτισμικά, ηθικά και φιλοσοφικά κριτήρια. Αν και είναι πιθανόν αλήθεια ότι ο πολυθεϊσμός είναι αρχαιότερος του μονοθεϊσμού, η παραπάνω δήλωση είναι βαρυσήμαντη και δεν μπορεί εύκολα να διαλευκανθεί και να τεκμηριωθεί επαρκώς, αποφεύγοντας συγχρόνως τις πιθανές επιδράσεις της θρησκοληψίας
