Ο Άγιος Μάξιμος ο Γραικός γεννήθηκε στην Άρτα περί το έτος 1470. το κατά κόσμο όνομά του ήταν Μιχαήλ Τριβώλης και ανήκε στη μεγάλη οικογένεια των Τριβωλών, που οι ρίζες της έφταναν μέχρι τους Παλαιολόγους. Η οικογένειά του, η οποία ζούσε αρχικά στη Λακεδαιμόνα, πήγε στην Κέρκυρα και από εκεί στην Άρτα, όπου εγκαταστάθηκε. Ο Όσιος έμαθε τα πρώτα του γράμματα στην Άρτα και στην Κέρκυρα, με τη φροντίδα του πατέρα του Μανουήλ και συνέχισε τις σπουδές του σε γνωστά ευρωπαϊκά πανεπιστήμια, όπως της Πάδοβας, της Φλωρεντίας, των Παρισίων και αλλού.Στις αρχές του 16ου αιώνα μ.Χ. έρχεται στη Μονή Βατοπαιδίου του Αγίου Όρους, κείρεται μοναχός, με το όνομα Μάξιμος, και επιδίδεται στη μελέτη και στην άσκηση. Στη μονή εγκαταβιούσε και ο λόγιος πρώην Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Νήφων ο Β (1486-1489, 1497-1498, 1502). Οι συζητήσεις του με τον Άγιο Νήφωνα (τιμάται 11 Αυγούστου) τον βοήθησαν να κατανοήσει βαθύτερα το οξύ αντιλατινικό πνεύμα του Ορθόδοξου μοναχισμού.
Η προσωπικότητα του Αγίου Μαξίμου ολοκληρώθηκε πράγματι στη Ρωσία, η οποία μετά την αποτίναξη του μογγολικού ζυγού, αναζητούσε τον ανακαθορισμό της πολιτικής και εκκλησιαστικής της ταυτότητας. Η ανακάθαρση των πηγών του πνευματικού βίου του Ρωσικού λαού θεωρείτο προφανώς επιτακτική ανάγκη, διότι είχαν διαπιστωθεί νοθεύσεις, παραφθορές και σφάλματα και σε αυτά ακόμη τα λειτουργικά βιβλία.
Έτσι, το έτος 1518, φθάνει στο Άγιο Όρος επίσημη αντιπροσωπεία του τσάρου της Μοσχοβίας, Βασιλείου Ιβάνοβιτς και συνοδεύει τον Άγιο Μάξιμο στη Μόσχα. Είχε προηγηθεί πρόταση του τσάρου στο Οικουμενικό Πατριαρχείο και στο Πατριάρχη Θεόληπτο Α (1513-1522), το οποίο τελικά έκαμψε την αρχική άρνηση του Αγίου στην πρόσκληση του τσάρου. Σκοπός της προσκλήσεως ήταν η αποκατάσταση των εκκλησιαστικών βιβλίων από ανορθόδοξες επεμβάσεις και αιρετικές δοξασίες. Ο Άγιος Μάξιμος δεν είχε μόνο τεράστια μόρφωση, αλλά ήταν και γλωσσομαθέστατος.
Ο Άγιος έφερε με επιτυχία σε πέρας το έργο του. Ο τσάρος όμως αθέτησε την υπόσχεσή του ότι θα του επέτρεπε να επιστρέψει στη μονή της μετάνοιάς του, το Βατοπαίδι, και έτσι ο Άγιος κατακρατείται στη Μόσχα ως φιλοξενούμενος. Εκεί δημιουργεί σχολή. Η παραμονή του στη Μόσχα του δίνει την δυνατότητα να γνωρίσει βαθύτερα την ζωή στη Μοσχοβία, την απερίγραπτη αθλιότητά της, την άκρατη θρησκοληψία και τυπολατρία. Τα μοναστήρια είχαν γίνει κέντρα πλουτισμού. Ο Άγιος, μαζί με άλλους Ρώσους αδελφούς, βρίσκεται στο κέντρο της θύελλας που ξεσπάει. Επιζητεί με τους τολμηρούς αγώνες του την αναγέννηση της εκκλησιαστικής και κοινωνικής ζωής. Η χριστοκεντρική θεώρηση του Ορθόδοξου εκκλησιαστικού σώματος, απέκλειε κάθε ανθρωποκεντρική, κοσμοκεντρική ή ιεροκρατική αυτονόμηση και προέβαλε την εν Χριστώ οργανική και λειτουργική ενότητα του όλου σώματος, ήτοι κλήρου και λαού σε μια θεοκεντρική βίωση της ιστορίας. Παράλληλα ο Άγιος Μάξιμος αντιμετωπίζει αποτελεσματικά την παπική προπαγάνδα, που απειλεί την Ορθόδοξη Ρωσία.Οι αγώνες του Αγίου Μάξιμου προκαλούν τους αντιπάλους, το ιερατικό κατεστημένο, αλλά και την τσαρική αυλή. Η έριδα μεταξύ των «Ιωσηφιτών» μοναχών, που υποστήριζαν το κανονικό δικαίωμα κτήσεως περιουσίας των μοναστηριών και των «Ζαβολγείων» μοναχών, που εναντιώνονταν στην απόκτηση περιουσίας των μοναστηριών, ανέδειξε τις βαθύτερες ρίζες των εσωτερικών αντιφάσεων του πνευματικού βίου της Ρωσίας. Το ζήτημα αφορούσε ουσιαστικά στην διαφορετική κατανόηση του σκοπού κτήσεως μεγάλης περιουσίας από τα μοναστήρια. Ο Άγιος βρισκόταν πλησιέστερα προς τις θέσεις των «Ζαβολγείων» μοναχών και υπήρξε διακριτικός υποστηρικτής τους. Διαβάλλεται ως αιρετικός και αντίπαλος της δυναστείας. Οι συνωμοτικοί μηχανισμοί ολοκληρώνουν το καταχθόνιο έργο τους και ο Μάξιμος συλλαμβάνεται. Καταδικάζεται σε 25 χρόνια φυλάκιση. Το φρικτό του μαρτύριο αρχίζει. Τον ρίχνουν σε σκοτεινό κελί. Του στερούν ακόμη και τη Θεία Μετάληψη. Ακόμη και τα μέσα να γράφει. Γράφει με κάρβουνο στους τοίχους της φυλακής, για να δώσει διέξοδο στους λογισμούς του. Εκεί έγραψε τον περίφημο «Κανόνα εις το Άγιον Πνεύμα». Οι εχθροί του δίνουν ιδιαίτερη έμφαση στις θέσεις του Αγίου Μαξίμου για τις κανονικές εκκλησιαστικές σχέσεις της Ρωσίας προς το Οικουμενικό Πατριαρχείο. Ο αγιορείτης μοναχός υπερασπιζόταν όχι απλές διεκδικήσεις του Οικουμενικού Πατριαρχείου επί της Εκκλησίας της Ρωσίας, αλλά κύρια και πρώτιστα τον υπ αυτής οφειλόμενο σεβασμό στην καθιερωμένη Ορθόδοξη κανονική τάξη. Υπό το πνεύμα αυτό πρέπει να κατανοηθεί και η αντίρρηση του Αγίου Μαξίμου στη θεωρία της «Τρίτης Ρώμης», η οποία θεμελιωνόταν στην αυθαίρετη παραδοχή της δήθεν εκτροπής του Οικουμενικού θρόνου από την Ορθόδοξη παράδοση.
Η φωνή του, από τη μονή Ότροτυ της Επισκοπής Τβερ της Ρωσίας, όπου ήταν φυλακισμένος, φθάνει ως τις εσχατιές της αχανούς χώρας. Γίνεται ο διδάσκαλος, ο αναμορφωτής. Όλα τα Πατριαρχεία επεμβαίνουν για την απελευθέρωσή του. Ολόκληρη η Ανατολή συγκλονίζεται από το μαρτύριό του.
Το έτος 1551 ο Ιβάν Δ ο Τρομερός απελευθερώνει τον Άγιο και τον μεταφέρει, με πρωτοβουλία του ηγουμένου Αρτεμίου, στη Λαύρα της μονής του Αγίου Σεργίου. Εκεί ο Όσιος πέρασε τα τελευταία χρόνια της ζωής του και κοιμήθηκε οσίως το 1556.Το έργο του Αγίου Μαξίμου, παρά τον διωγμό και την άδικη καταδίκη αυτού, επέζησε και αποτέλεσε την βάση των αποφάσεων της συγκληθείσης το έτος 1551 Συνόδου των Εκατό Κεφαλαίων, δικαιωθέντος έτσι του έργου αυτού, το οποίο συνετέλεσε στη λειτουργική αναγέννηση, ιδιαίτερα διά της διορθώσεως των λειτουργικών βιβλίων, την ανάπτηξη του θεολογικού λόγου, την προώθηση θεμάτων του ιερού κλήρου και του μοναχισμού και την προστασία της Εκκλησίας από αυθαίρετες επεμβάσεις της εκάστοτε εξουσίας. Ο ηγέτης των Ζαβολγείων μοναχών και φίλος του Αγίου Μαξίμου, ομολογούσε ότι «μόνο τώρα, διά του Μαξίμου, εγνωρίσαμε τον Θεό», ενώ τα έργα του αντιγράφονταν και διαδίδονταν ταχύτατα χαρακτηριζόμενα ως «θεία και άγια».
Απολυτίκιο. Ήχος α.
Του λίθου σφραγισθέντος Λακεδαιμονίων τον γόνον, και της Άρτης το καύχημα, τον φωστήρα των Ρώσων και του Άθω αγλάισμα, τιμήσωμεν συμφώνως οι πιστοί, βοώντες προς αυτόν ειλικρινώς, δόξα τω δεδωκότι σοι ισχύν, δόξα τω σε στεφανώσαντι, δόξα των Ορθοδόξων το νέον καύχημα.
