Ένα από τα μεγαλύτερα προσκυνήματα της Δωδεκανήσου με πανελλήνια και πανορθόδοξη ακτινοβολία είναι η Μονή του Ταξιάρχη Μιχαήλ του Πανορμίτη στη Σύμη. Η ονομασία του όρμου Πάνορμος, στην οποία οφείλει το όνομά του το μοναστήρι, έχει αρχαία προέλευση. Για την ετυμολογία είναι πιθανές δύο εκδοχές η μία σχετική με τον όρμο (πάν -όρμος) και η άλλη με την ερημική τοποθεσία (παν -ερμος) όπου κτίσθηκε η Μονή. Στη Σύμη εκτός από τον Πανορμίτη, υπάρχουν άλλα οκτώ μοναστήρια, αφιερωμένα στον Ταξιάρχη Μιχαήλ που αντιστοιχούν στα εννέα αγγελικά τάγματα. Αυτά είναι οι Άγγελοι, οι Αρχάγγελοι, οι Θρόνοι, οι Δυνάμεις, οι Αρχές, οι Κυριότητες, οι Εξουσίες, τα Χερουβίμ και τα Σεραφίμ.Η λαική παράδοση συνδέει την ίδρυση της Μονής του Πανορμίτη με την ευλάβεια του συμιακού λαού. Αναφέρεται το όνομα μιας θεοφοβούμενης γυναίκας της Μαριώς του Πρωτενιού, που βρήκε σκάβοντας το χωράφι της στον Πάνορμο ένα μικρό εικόνισμα του Πανορμίτη στη ρίζα ενός σχίνου. Την μετέφερε στο σπίτι της και την τοποθέτησε ανάμεσα στα άλλα εικονίσματά της. Την επόμενη όμως το εικονισματάκι εξαφανίστηκε. Πηγαίνοντας ξανά στον Πάνορμο το βρήκε πάλι στο ίδιο σημείο. Το ξαναπήγε στο σπίτι της και αυτή τη φορά εξαφανίστηκε. Λύπη την κατέλαβε. Στον ύπνο της εμφανίστηκε ο ίδιος ο Αρχάγγελος «λαμπροφορών και απαστράπτων» και της εξέφρασε την επιθυμία του να μείνει στον Πάνορμο. Η ευσεβής γυναίκα την άλλη μέρα πήγε στον πνευματικό της και εκείνος τη συμβούλευσε να κτίσει ένα εκκλησάκι στον τόπο όπου βρήκε το εικόνισμα.
Το 1806, ο σουλτάνος Σελίμ, εξέδωσε φιρμάνι, μετά από παράκληση του Οικουμενικού Πατριαρχείου, με το οποίο προστατευόταν το μοναστήρι και η περιουσία του από οιαδήποτε «έξωθεν επέμβαση», αυθαιρεσίες οργάνων, ή παραγόντων του ίδιου του Οθωμανικού κράτους.
Σπουδαία ήταν η ενίσχυση του μοναστηριού στην Ελληνική Επανάσταση όπως αναφέρει η συμιακή παράδοση. Υπάρχει έγγραφο των Συμαίων προς τον Ιωάννη Καποδίστρια (15Δεκεμβρίου 1830) στο οποίο γίνεται λόγος για παροχή οικονομικής ενίσχυσης 7.000 γρόσια .Αναφέρονται οι στενοί δεσμοί του μοναστηριού με τους Υδραίους και τον Ανδρέα Μιαούλη, η οικογένεια του οποίου συνδεόταν με τον ηγούμενο Νεόφυτο Β΄. Ο σημερινός ναός του Πανορμίτη (καθολικό) αφιερωμένος στον Αρχάγγελο Ταξιάρχη Μιχαήλ, που έχει σχήμα μονόκλιτης βασιλικής, είναι διπλός σταυρεπίστεγος και σχηματίζει εσωτερικά δύο σταυροθόλια. Ο περίφημος συμαίος αγιογράφος Νεόφυτος φαίνεται ότι έχει φιλοτεχνήσει ένα μεγάλο μέρος του Πανορμίτη.
Αριστουργηματικό είναι το τέμπλο του καθολικού. Οι εικόνες του ανήκουν στη μεταβυζαντινή περίοδο, υπέροχης τέχνης με ασημώματα. Εικονίζουν δεξιά της ωραίας Πύλης τον Παντοκράτορα και τον Τίμιο Πρόδρομο, και αριστερά την Παναγία και τον Αρχάγγελο Μιχαήλ. Ενδιάμεσα υπάρχει νεώτερη εικόνα με την Πεντηκοστή, κατά την οποία καθιερώθηκε η δεύτερη πανήγυρη της μονής. Στη δεξιά πλευρά του ναού μεταξύ του αναλογίου και του τέμπλου, είναι τοποθετημένο στον τοίχο το εικονοστάσι με την μεγάλη εικόνα του Πανορμίτη τον πιο πολύτιμο θησαυρό του μοναστηριού και ολόκληρης της Σύμης.
Από επιγραφή που υπάρχει στη θαυματουργή ολόσωμη εικόνα του Πανορμίτη μαρτυρείται ότι ασημώθηκε το 1724 από τον Ιωάννη Πελοποννήσιο με έξοδα των καπεταναίων, του κλήρου και της κοινότητας Σύμης. Μπροστά στο θαυματουργό εικόνισμα που συγκεντρώνει το σεβασμό, τις προσδοκίες και τις ελπίδες του πιστού λαού είναι κρεμασμένα πλήθος αφιερώματα αργυρά τάματα, ομοιώματα, τιμαλφή ...;
Στη μονή του Πανορμίτη υπάρχουν δύο παρεκκλήσια, το ένα αφιερωμένο στον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου και το άλλο στον Τίμιο Πρόδρομο. Το πρώτο είναι παλαιότερο και βρίσκεται στο εισόγειο απέναντι από το Ναό, στα δεξιά του καμπαναριού. Το τέμπλο και η εικόνα του Ευαγγελισμού προέρχονται από την Μικρά Ασία. Στο τέμπλο εικονίζεται βαθύχρωμος Χριστός και ο Ταξιάρχης με θαύματα. Βλέπουμε και έναν λαικής τέχνης Νυμφίο. Δεξιά της επίσημης τράπεζας ο καθηγούμενος Γαβριήλ δημιούργησε το δεύτερο παρεκκλήσιο.
Στην πλευρά της αυλής προς την θάλασσα βρίσκεται η Κύρια Πύλη του Πανορμίτη και πάνω της το περίφημο καμπαναριό του μοναστηριού, ρυθμού ανάμεικτου μπαρόκ και αναγέννήσης. Η ανέγερσή του είχε αρχίσει το 1905 και λένε ότι το σχέδιο του αντιγράφει το ονομαστό καμπαναριό της Αγίας φωτεινής στη Σμύρνη. Επιχρίσθηκε από τον άξιο μοναχό Ματθαίο και ολοκληρώθηκε το1911. Στο Πανορμίτη υπάρχει αξιόλογη βιβλιοθήκη καθώς και υπέροχο λαογραφικό Μουσείο. Τα θαύματα του Πανορμίτη μας αναρίθμητα. Παραθέτουμε ενδεικτικά:
A)Το θαύμα με τη χήνα.
Στο Μουσείο της Μονής Πανορμίτη υπάρχει ένα χαρακτηριστικό αφιέρωμα, μια ασημένια χήνα που αναφέρεται σε ένα ανάλογο περιστατικό, που συνέβη τον περασμένο αιώνα. Είχε σύμφωνα με την παράδοση προσεγγίσει ένα καράβι με Έλληνα καπετάνιο και τουρκικό πλήρωμα. Σαν ξεκίνησε το καράβι να φύγει στάθηκε αδύνατο να βγεί έξω απ το λιμάνι, τότε ο πλοίαρχος ρώτησε τους άνδρες του πληρώματος εάν κανείς είχε πάρει τίποτα απ το μοναστήρι και ο Πανορμίτης τους εμπόδισε να φύγουν και εκείνοι του ομολόγησαν ότι έσφαξαν μια χήνα και την έφαγαν. Μόνο αφού έταξαν ασημένια τη χήνα κατάφεραν να βγούν έξω απ το λιμάνι. Αυτή είναι η μικρή αλλά εύγλωττη μαρτυρία της ασημένιας χήνας, που βρίσκεται στο Μουσείο του Πανορμίτη.
B) Ίαση παράλυτου παιδιού
Μία Κυριακή ήρθε στο μοναστήρι ένας παππούς για να βαπτίσει το εγγονάκι του. Μας ανέφερε το θαύμα που έγινε στον εξάχρονο γιό του , ο οποίος ξαφνικά έμεινε παράλυτος. Έτρεχε στους γιατρούς αλλά εκείνοι δεν μπορούσαν να το βοηθήσουν. Απελπισμένος βρέθηκε στον Αρχάγγελο στον Πανορμίτη. Ήταν το 1974 με την εισβολή στην Κύπρο. Κάθε μέρα έκαναν και μία λειτουργία στον Ταξιάρχη και τον παρακαλούσαν με πολύ θερμή πίστη να δώσει την υγεία στο βασανισμένο αυτό παιδάκι. Στην έβδομη λειτουργία το παιδάκι σηκώθηκε μέσα στη Εκκλησία και περπάτησε. Με δάκρυα χαράς και ευγνωμοσύνης ευχαρίστησαν τον Κύριο διότι δια των πρεσβειών του Αρχαγγέλου Μιχαήλ, χάρισε την υγεία στο παράλυτο παιδί. Ο πατέρας του μετά το θαύμα έκτισε ναύδριο προς τιμήν του Αγίου Νικολάου, το όνομα του οποίου έφερε το παιδί, και έδωσε στην κόρη του το όνομα Μιχαλίτσα. Τώρα ήρθε στο μοναστήρι για να βαπτίσει το εγγονάκι του.
Γ) Ίαση τυφλού βουτηχτή.
Ένας Καλύμνιος σφουγγαράς πριν 60 περίπου χρόνια, σύμφωνα με τη διήγηση του γιού του ιεροψάλτη στον Άγιο Βασίλειο Πειραιά, έχασε την όρασή του. Οι Καλύμνιοι όπως είναι γνωστό, τιμούν πάρα πολύ και ευλαβούνται τον Αρχάγγελο Μιχαήλ τον Πανορμίτη. Έτσι ο Καλύμνιος αυτός βουτηχτής προσευχόταν και παρακαλούσε τον Άγιο να του χαρίσει το φως του και να βλέπει όπως πρώτα. Επειδή όμως το θαύμα δεν γινόταν, επιβιβάστηκε σε ένα καίκι και ήλθε στο μοναστήρι του Πανορμίτη πιστεύοντας ότι εάν πήγαινε στο σπίτι του, ο άγιος θα εισάκουε την παράκλησή του. Mόλις το καικι μπήκε στον όρμο του Πανορμίτη άνοιξαν τα μάτια του. Τότε ο άνθρωπος αυτός έπεσε στην θάλασσα κι έφτασε στη μονή κολυμπώντας, για να προσκυνήσει τη χάρη του και να τον ευχαριστήσει.
