Οι Άγιοι Γεώργιος και Δημήτριος, ψηφιδωτές εικόνες του 13ου αιώνα, στο νέο καθολικό της Ιεράς Μονής Ξενοφώντος.
Στο Άγιον Όρος υπάρχουν πολυάριθμες φορητές εικόνες από τη βυζαντινή μέχρι τη σημερινή εποχή. Είναι κατασκευασμένες πάνω σε ξύλο (σανίδι) και φυλάσσονται μέσα σε ειδικούς χώρους και στα σκευοφυλάκια των μοναστηριών ή βρίσκονται διασπαρμένες στα καθολικά και τα παρεκκλήσια του Όρους. Ένα μεγάλο ποσοστό από αυτές έχουν
ως θέμα τη Θεοτόκο, που τιμάται ιδιαίτερα από τους αγιορείτες μοναχούς, και θεωρούνται από τα καλύτερα κειμήλια των αθωνικών μοναστηριών.
Πολλές εικόνες χρονολογούνται στην εποχή των τελευταίων αυτοκρατόρων του Βυζαντίου, των Παλαιολόγων. Οι περισσότερες όμως, από τις οποίες ξεχωρίζουν όσες έγιναν
από Κρητικούς ζωγράφους, ανήκουν στη μεταβυζαντινή περίοδο. Σ’ αυτές διακρίνονται έντονα τα χαρακτηριστικά της κρητικής σχολής, που εδώ εμφανίζεται ακόμη πιο
συντηρητική και αυστηρή σε σχέση με τις τοιχογραφίες της, επίσης περιορίζει τις μορφές στα κυριότερα πρόσωπα, χωρίς τις λεπτομέρειες της παλαιολόγειας τέχνης. Οι
ζωγράφοι σε όλο το διάστημα της τουρκοκρατίας, ανεξάρτητα αν ζωγράφισαν λατρευτικές ή αφηγηματικές εικόνες, προσπαθούσαν, περισσότερο από κάθε άλλη φορά, να
συνεχίσουν την ορθόδοξη πίστη και παράδοση και να απεικονίσουν το δόγμα της εκκλησίας, στην υπηρεσία της οποίας ήταν ταγμένοι.
1 Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος, ψηφιδωτή εικόνα του 13ου αιώνα, στο σκευοφυλάκιο της Ιεράς Μονής Μεγίστης Λαύρας
2 Τα Εισόδια της Θεοτόκου, εικόνα του 14ου αιώνα
Στο Άγιον Όρος κυκλοφορούν διάφορες ερμηνευτικές παραδόσεις για πολλές εικόνες σχετικά με την κατασκευή τους, τον ερχομό τους εδώ, τις προσωνυμίες τους και ιδιαίτερα τις θαυματουργικές τους ιδιότητες, που λέγονται και γράφονται πολλά. Έτσι, ως προς την κατασκευή τους, μερικές εικόνες από τις πιο παλαιές βέβαια, χαρακτηρίζονται ως
αχειροποίητες ή αποδίδονται στον Ευαγγελιστή Λουκά. Αυτές, για τις οποίες ιδιαίτερα σεμνύνονται οι μονές, είναι τοποθετημένες συνήθως στα προσκυνητάρια των καθολικών
ναών ή των ομωνύμων παρεκκλησίων. Ως προς τον ερχομό τους στον Άθω οι μοναχοί διηγούνται πολλές ιστορίες και θρύλους, ότι δηλαδή αυτές ήρθαν εδώ ως δωρεές από
διάφορες κατευθύνσεις και κυρίως από την Πόλη, και μάλιστα κατά θαυματουργικό τρόπο. Τις περισσότερες φορές, λένε, ότι έφτασαν σε κάποιαν ακτή του Όρους ταξιδεύοντας
πάνω στα κύματα, όπου τις έριξαν οι πρώτοι κάτοχοι τους, για να τις περισώσουν από τη μανία των εικονομάχων και αργότερα των αλλοθρήσκων κατακτητών.
Σχετικά τώρα με τις προσωνυμίες και τα θαύματα πολλών εικόνων, και ιδίως της Θεοτόκου, υπάρχουν επίσης διάφορες παραδόσεις σε ολόκληρο το Όρος.
Ένα πλήθος από φορητές εικόνες σώζονται στα ψηλά τέμπλα -εικονοστάσια των ναών. Πάνω σ’ αυτά κατασκευάζονται αλλεπάλληλες σειρές από ανοίγματα, όπου τοποθετούνται
οι εικόνες με μια ορισμένη τάξη, που εφαρμόζεται στις εκκλησίες και μέχρι σήμερα ακόμη.
1 Ο Ιησούς Χριστός Παντοκράτωρ, εικόνα του 13ου αιώνα, βρίσκεται στο σκευοφυλάκιο της Ιεράς Μονής Χελανδαρίου
2 Παράσταση της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, εικόνα του 16ου αιώνα, βρίσκεται στην Ιερά Μονή Παντοκράτορος
Αξίζει, τέλος, να αναφερθούν εδώ οι σπουδαιότερες συλλογές εικόνων στο Άγιον Όρος, που βρίσκονται στα μοναστήρια Λαύρας, Βατοπεδίου, Ιβήρων, Χελανδαρίου, Παντοκράτορος, Κουτλουμουσίου, Αγίου Παύλου και Καρακάλου, οι εικόνες από το μεταβυζαντινό τέμπλο του ναού του Πρωτάτου (1542), το περίφημο Δωδεκάορτο της μονής
Σταυρονικήτα (1546), η Μεγάλη Δέηση (πέντε εικόνες) του ζωγράφου Ευφρόσυνου της μονής Διονυσίου (1542), μια σειρά από αποστολικά στο νέο καθολικό της μονής
Ξενοφώντος κτλ.
Επίσης οι ψηφιδωτές εικόνες του Σωτήρος Χριστού (Εσφιγμένου), της Θεοτόκου Οδηγήτριας (Χελανδαρίου), της Σταυρώσεως, της αγίας Άννης με τη Θεοτόκο κ.ά. (Βατοπέδι),
του αγίου Ιωάννου του Ευαγγελιστού (Λαύρα), του αγίου Νικολάου του Στρειδά (Σταυρονικήτα), των αγίων Γεωργίου και Δημητρίου (Ξενοφώντος) κτλ.
1 Θαυματουργική εικόνα της Παναγίας της Κουκουζέλισσας, που βρίσκεται στην Ιερά Μονή Μεγίστης Λαύρας
2 Θαυματουργική εικόνα της Παναγίας της Πορταΐτισσας, που βρίσκεται στην Ιερά Μονή Ιβήρων
3 Η Υπεραγία Θεοτόκος η Οδηγήτρια, ψηφιδωτή εικόνα του 13ου αιώνα, βρίσκεται στο σκευοφυλάκιο της Ιεράς Μονής Μεγίστης Λαύρας
